N. Gəncəvinin əxlaqi-etik baxışları

N. Gəncəvinin əxlaqi-etik baxışları

         Nizami yaradıcılığının sirri nədədir? Nə üçün 870 illik dövrdə şairin yaradıcılığı öz təravətini itirməmiş, əksinə daha da güclü marağa səbəb olmuşdur. Çünki Nizami ümumbəşəri ideyalar carçısıdır. Millətindən, irqindən, cinsindən asılı olmayaraq bütün bəşər övladının hiss və həyəcanı, istək və arzuları onun şer və poemalarının qanını və canını təşkil edir. Nizami yaradıcılığında insana yüksək qiymət verilir. Onun işi, əməli, xeyirxalhlığı, eşqi, sevgisi hədsiz bir məhəbbətlə təsvir olunur. Nizami insanı sevir, onun böyüklüyünə inanır, şairin fikrincə insan sayıqlığını itirəndə onun böyüklüyü kiçilir, heçə enir. Orta əsrlərin bütün müəlliflərində olduğu kimi Nizami qəzəllərində də mey çox vəsf olunur. Nizaminin əsrlərində meyə, insana sevinc, fərəh, şadlıq gətirən, onu həyata bağlayan bir varlıq kimi baxılır. Bütün yer üzünün əşrəfi olan insan üçün hər şey məqbuldur. Amma ölçüsündə. Təsadüfü deyil ki, şair:

Sözün də su kimi lətafəti var,

Hər şeyi az danış, daha xoş olar.

Bir inci saflığı varsa da suda,

Artıq içiləndə dərd verir o da. –

         -deyir. Ona görə də şairin meyə, meyxanaya da münasibəti çox konkret və realdır. Şeyx Nizami insanları bütün təbiətin nemətlərindən istifadə etməyə çağırsa da, meydən, şərabdan istifadəyə ehtiyatlı yanaşmağı tövsiyyə edir. O insanları sərxoş olmaqdan qorumağa çalışır.

İçməyə hüşray etməz, o içdiyin mey səni.

Gedər əldən varlığın şərab eylər key səni.

Sərxoşluğa uyan kəs ələm çəkər, ömürlük,

Aqilliyin üstündən qələm çəkər, ömürlük.

Nizami göstərir ki, artıq dərəcədə qəbul edildikdə ən həyalı, abırlı, əxlaqlı adamı da mey keyləşdirə bilər. Həya-abır yoxa çıxar, ağıl öz yuvasından küsər, baş götürüb gedər.

Sərxoşluq həyanı qaçıran zaman,

Ağıl baş götürüb çıxır aradan.

         Deməli, sərxoşluq insanı müvəqqəti olaraq öz dünyasından, ağıl dünyasından uzaqlaşdırır, ağılsızlaşdırır onu dəli olmaq səviyyəsinə endirir.

Hər kəsin başını qızdırsa şərab,

Anlamaz duzludur, ya şitdir kabab.

         Sərxoşluq insanı gözəl əməllərdən çəkindirir, onu gözəlliyi duya bilməmək vəziyyətinə salır. Bax, burada insanın mənəvi faciəsi baş verir. Hər şey insanın gözəlliyi duyması üçün ondan bəhərlənməyə, səfərbər edildiyi vaxt birdən bütün bunlara biganəlik… Ona görə də şair tövsiyyə edir ki, şərabdan bacardıqca qaçmaq gərəkdir. Şərab, mey təkcə insanın özünə əziyyət versəydi, birtəhər keçinmək olardı. Bu, başqalarını da narahat edir, insanı qohum-qonşu ilə, tanış-bilişlə üz-göz edir.

Çox sərxoş qıfılı özü açar şad,

Ayılıb oğrudan eyləyər fəryad.

         Bu iki misrada Nizami çox böyük mətləbləri ifadə etmişdir. Ağına, bozuna baxmadan şərab içən, axşam kefi kök evinə qayıdan, qapısını özü öz əli ilə açıb içəri girir, sabahı ağıl başına gələndən sonra isə dad-fəryad qoparır, evinə oğru girdiyini iddia edir. Beləliklə, insanlar narahat olurlar. Kimdənsə narazı qalanlar oğru misalında görsənər. Ən böyük oğru, cani isə şəraba alüdə olandır. Nizami Gəncəvi bir toy ziyafətindən bəyin sərxoş olmasını özünə yeddi yerdən bəzək vurmuş sərf boylu, qəddi-qəməti, təzə gül kimi ətirli, qonu cənnət qoxulu, yerişi dağ kəkliyi kimi, camalı ay, gözləri  alma, qaşları kaman, beli kaman, üzü hind qozu tək qırış-qırış, ağzı tabaq, dodaqları və ovurdu köhnə qəbir, əlləri kösöv, kiprikləri tökülmüş, gözləri bərədə qalmış bir qartımış qarını seçə bilməməsindən söhbət açır.

Dalbadal piyalə doldurub içdi,

Bu təhər gecədən bir xeyli keçdi.

Bir zaman gəldi ki, məclis bitərək,

Bəy gəlin yanına gedəydi gərək.

Bəy sərxoş olaraq qaldı yerində,

Onu apardılar çiyinlərində.

         Göründüyü kimi şəraba aludəçilik gəncin əhvalını korlayır. Sevgilsinin yanına görüşə, ixtilata getmək əvəzinə əhatisindəkilərin qolları üstündə getməli olur. Məlumdur ki, bu da xalqımızın adət-ənənələrinə ziddir. Bu tərbiyəvi hekayətin müasirlik baxımından da çox böyük əhəmiyyəti vardır. Müasir gənclik də şairin əxlaqi-etik görüşlərindən faydalanmalıdır.

         Bədii və fəlsəfi təfəkkürümüzün işıqlı ədəbiyyatı yaradan Şeyx Nizami eyni zamanda bütün bəşəriyyətə mənsub sənətkardır. Ona görə də bəşəriyyət və onun mədəniyyəti yaşadıqca Nizami Gəncəvimiz də yaşayacaqdır.

Əvəz Mahmud Lələdağ