Tarixin unudulmaz səhifələri

Tarixin unudulmaz səhifələri

1988-ci ilin fevralın 27-29-da Sumqayıtda baş vermiş hadisələri yaxşı xatırlayıram, onlar bilavasitə gözlərimiz qarşısında baş vermişdir. Tariximizin ən qara səhifələrindən olan həmin faciəvi günləri və arzuolunmaz hadisələri unutmaq, onun üstündən sükutla keçmək mümkün deyildir.

O günləri xatırlayarkən və əslində heç vaxt unudulmayan  Sumqayıtımızda baş vermiş  hadisələri həmişə eyni suallar ətrafında fikirləşirəm. Erməni acgözlüyünün və nankorluğunun nələrə qadir olduğuna daha çox əmin oluram.

Yaddan çıxarmamaq lazımdır ki, artıq neçə əsrdir ki, ermənilər bizə, türklərə, iranlılara, gürcülərə, ruslara qarşı torpaq iddiaları edirlər və bu iddialarındın həyata keçirilməsində bizimlə mübarizədə ərazilərimizi başqa dövlətlərinmi, millətlərinmi deyim, gücü ilə, qarış-qarış da olsa, ala-ala gəlirlər və artıq qafqazlı olmayan bu xalq burada, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında «Ermənistan» adlı bir dövlət də yarada bilmişdir.

Özlərini dünyaya Qafqaz xalqlarından biri kimi təqdim edən ermənilər, bizi bura gəlmiş köçərilər elan edərək, dünyanın gözləri qarşısında xalqımıza qarşı bir əsrdən çoxdur ki, açıq-aşkar soyqırım siyasəti aparırlar. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq üç dəniz arasında guya mövcud olmuş «Böyük Ermənistan»ı yenidən bərpa etmək iddiasına düşmüş erməni ideoloqlarının həmin iddialarının özü də ermənilərin qafqazlı olmamalarını açıq-aşkar sübut etsə də, ermənilərin bu acgöz iddialarına dünyanın güclü dövlətləri də göz yummuşlar və yumurlar. Fikir verin, ermənilər həm Balkan yarımadasına, həm Türkiyəyə, həm Suriya və İraqa, həm İrana, həm Azərbaycana və Gürcüstana və hətta Rusiya və Ukraynaya belə torpaq iddialarındadırlar. Belə çıxır ki, onlar, həm balkanlı, həm türkiyəli, həm suriyalı, həm iraqlı, həm iranlı, həm azərbaycanlı, həm gürcüstanlı, həm rusiyalı, həm ukraynalıdırlar və bütün bu ərazilərdə ermənilər yaşayırmışlar, digər xalqlar isə «bu yazıq ermənilərin torpaqlarına soxulublar, gəliblər» və indi burada ermənilər öz hakimiyyətlərini bərqərar etməli, ağa statusunda olmalı, digərləri isə ya buradan çıxıb getməli, ya da məhv edilməlidirlər. Məhv edilməlilərin siyahısında isə başda türklər və biz azərbaycanlılar gəlirik. Hitlerin faşist ideologiyası ilə ermənilərin bu ideologiyası arasında fərq görmürəm. Ermənilər bəlkə də buna fikir verməyiblər, əks halda Hitlerin də müəllimi olmalarına iddia edərdilər. Erməni faşizmi haqqında tarix çox məlumatları özündə saxlayır.

            Təkcə keçən XX əsrin 1905-1907, 1918-1920, 1948-1953, 1968, 1987-1993-cü illərinin hadisələrini xatırlamaq kifayətdir ki, erməni ekspansionizminin, faşizminin miqyası barədə təsəvvür yaransın. Xalqımız ayrı-ayrı dövrlərdə dəfələrlə ermənilərin terror aktlarının qurbanı olmuş, öz doğma yurd-yuvalarından didərgin salınmışlar. Erməni faşistlərinin bu siyasəti nəticəsində soydaşlarımız tarixi dədə-baba torpaqlarından, isti ocaqlarından qovuldular, onların yurdu ermənilər tərəfindən zəbt olundu və ermənilərin ölkəmizə təcavüzü hələ də davam edir.

            Qeyd olunan belə bir şəraitdə, yəni erməni ekspansionizminin tüğyan etdiyi 1988-ci ildə bildiyimiz kimi hələ vahid Sovet İttifaqının tərkibində olduğumuzdan erməni ideoloqları ümid edirdilər ki, ətrafı ermənilərlə və ermənipərəst başbilənlərlə dolu olan Qorbaçovun köməkliyi ilə asanlıqla DQMV adlanan Azərbaycan ərazisini alıb Ermənistana birləşdirə biləcəklər. Amma onlar yanılmışdılar, Azərbaycan xalqı buna inadlı müqavimət göstərdi və ovaxtkı Sovet rəhbərliyi də bunu başa düşdüyündən ermənilər arzularına çata bilmədilər. Belə olduqda onlar yeni fitnəkarlıqlara əl atdılar. Məqsədləri Ermənistan adlanan ərazilərdən azərbaycanlıları qovmalarına haqq qazandırmaq, bundan sonrakı dövrdə edəcəkləri cinayətləri ört-basdır etmək idi.

            Məhz belə bir şəraitdə, 1988-ci ilin fevralın 27-29-da Sumqayıt şəhərində Ermənistanın azərbaycanlıları öz dədə-baba torpaqlarından qovmaq, Dağlıq Qarabağı tələb etmək kimi haqsız tələblərinə qarşı keçirilən mitinqlər zamanı ermənilər öz təxribatçıları vasitəsilə burada yaşayan, erməni-faşist ideologiyasını qəbul etməyən, onların xüsusi fondlarına pul köçürməyən və bundan imtina edən ermənilələrin evlərinə basqınlar təşkil edərək öz qara niyyətlərinə çatmağa çalışdılar. Bədnam qonşularımızın məqsədləri beynəlxalq arenada ölkəmiz haqqında mənfi rəy formalaşdırmaq idi və müəyyən mənada Sumqayıtda öz soydaşlarına qarşı bir neçə yaramaz azərbaycanlının əlləri ilə törətdikləri bu faciə ilə öz istəklərinə müvəqqəti də olsa, çata bildilər. Amma fakt – faktdır, Sumqayıtda ermənilərin qətlinə fərman verən, onu yerinə yetirənlərin başında duran və bilavasitə icra edən də ermənilərin özləri idi.

            Eyni zamanda hesab edirəm ki, ermənilərin intəhasız torpaq iştahalarının qarşısını almaq o vaxtkı Sovet rəhbərliyi üçün bəlkə də çətin deyildi. Sadəcə olaraq Sovet İttifaqının çökməsinin labüdlüyü barədə proqnozlara inananlarla bu proqnozlara rəğmən Sovet İtttifaqını qoruyub saxlaya bilmək istəyənlərin hərəkət metodları üst-üstə düşdüyündən ermənilərin arzularına rəvac verilmişdi.  Sovet İtttifaqını qoruyub saxlaya bilmək istəyənlərin fikrincə ermənilərə bir qədər imkan verib onların azərbaycanlılarla «dalaşmasına» şərait yaratmaq, sonra isə mərkəz tərəfindən «dalaşanları ayırıb», «vahid Sovet dövlətinin» zəruriliyini sübut etmək mümkün idi. Sovet İttifaqını dağıtmaq istəyənlər üçünsə erməni-Azərbaycan münaqişəsi bir sınaq idi. Bu sınaq müvəffəqiyyətlə həyata keçirildikdən sonra Sovet İttifaqı ərazisində sonrakı illərdə bir neçə milli münaqişə faktlarının baş verməsi dediklərimə sübutdur. Hər halda Sovet rəhbərliyinin hansı niyyətlə olur-olsun müttəfiq respublikalarda millətlərarası təxribatlar törətməsi xalqlara faciədən başqa heç nə gətirmədi.

            Ermənilər artıq ikinci əsrdir ki, bütün dünyaya car çəkirlər ki, guya türklər birinci Dünya müharibəsi  zamanı onlara qarşı «soyqırımı» törətmişlər. Ermənilər əvvəlcə bu «soyqırımı»nın qurbanlarının sayını 150-200 min nəfər göstərmişlər. Son dövrlərdə bir yerdə oxudum ki, ermənilər indi yazırlar ki, sən demə türklər 18-20 milyon ermənini «soyqırımı» yolu ilə məhv ediblərmiş. Bu kimi yalanlarla ermənilər beynəlxalq aləmdə Türkiyənin təklənməsi, ona qarşı ictimai rəy yaradılması, Türkiyənin ermənilərin xeyrinə müəyyən güzəştlərə getməsi və nəhayət torpaqlarının böyük bir hissəsinin alınıb onlara verilməsinə nail olmağa çalışırlar.

            «Sumqayıt hadisələri» də ermənilərin Azərbaycandan eyni tələbləri etməsi üçün şərait yaratmalı idi. Ona görə də 1985-ci ildən başlayaraq «yenidənqurma» siyasəti adı altında sərhədlərini genişləndirə biləcəkləri ümidində olan ermənilər özlərinin də gizlətmədikləri kimi «siyasi» tələblər irəli sürdülər: Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilsin. Lakin Azərbaycan xalqı bu «siyasi» tələblərin siyasi cavabını da verdi. Ermənilər ümidlərinin boşa çıxdığını görüb dünya ictimaiyyətində azərbaycanlıların mənfi imicini formalaşdırmaq üçün müxtəlif xalqların nümayəndələrinin birgə yaşadığı Sumqayıt şəhərində öz soydaşlarına qarşı ağlasığmaz cinayət törətdilər. Mən bir şeyə diqqəti cəlb etmək istəyirəm. Əgər azərbaycanlılar başqa xalqlara qarşı belə dözümsüzdürlərsə, nə üçün onlar burada yaşayan ruslara, ləzgilərə, yəhudilərə və qeyrilərinə qarşı eyni hərəkətləri törətməmişlər? Axı, ermənilərin təbirincə, şərait yaranmışdı. Zərər çəkənlər isə məhz ermənilər olmuşdur və səbəb də aydındır, onların ünvanları qabaqcadan təxribatçılara məlum olmuşdur. Mən xatırlayıram ki, həmin dövrdə erməni kütləvi informasiya vasitələri, habelə erməni millətçilərinin Moskvadakı nümayəndələri İttifaq radio və televiziyasından və mətbuat səhifələrindən car çəkirdilər ki, onlarda bütün Sumqayıt hadisələrinin videoçəkilişləri vardır və onlar bu videogörüntüləri nümayiş etdirməklə hədələyirdilər. Hadisələrin baş verdiyi günlərdə biz burada eşidirdik ki, binaların yuxarı mərtəbələrinin balkonlarından, damlardan ayrı-ayrı şəxslər videoçəkilişlər aparırlar, amma bunları «şayiə» hesab edirdik, inanmırdıq. Daha sonra, yəni Moskvadan gəlmiş istintaqçıların istintaq apardıqları dövrdə məlum oldu ki, damlarda videokameraların bərkidilməsi üçün, metal konstruksiyalardan, necə deyərlər, stasionar, üçayaqlı ştativlər tapılmışdı. Yəni hadisələri planlaşdıranlar onların videolentə alınmasını da planlaşdırmışdılar və bunu həyata da keçirmişdilər. Mən həmişə fikirləşirəm: ermənilər deyirlər ki, bunu azərbaycanlılar təşkil edib və törədib. Bu fikirlə razılaşsaq, onda ermənilərin bundan xəbəri olmamalı idi, yəni videoçəkilişlər aparmaq onların ağlına gəlməzdi, bunun üçün damlarda stasionar çəkilişlər aparmaq üçün ştativlər quraşdırmazdılar. Azərbaycancanlılara isə bu çəkilişlər qətiyyən lazım deyildi, kim öz ayıblarını çəkib sonra ermənilərə verər ki, bizi biabır edin. Yəni birmənalı olaraq belə nəticəyə gəlirəm ki, videoçəkilişlər aparmaq ideyası ermənilərə aid olmuşdur. Bəzən deyirlər ki, bunu Sovet KQB-si də edə bilər. Lakin yenə də fikirləşirəm ki, KQB-nin bu işdə əli olmamış olsa da, belə ki, onlar bu millətlərarası münaqişəyə şərait yaratmağa, hadisələrin baş verməsinə imkan verməyə görə məsul olsalar da, gizli videoçəkiliş aparmaq onların marağında deyildi, bu, məhz erməni «zakazı» olduğu üçün videoçəkilişlər damlardan aparılmışdır. Bundan əlavə, hətta videoçəkilişlər KQB və ya Azərbaycan tərəfindən aparılmış olsaydı, onlar həmin videoçəkilişləri ermənilərə verməzdilər ki, sonra özlərinin biabır edilməsinə şərait yaratsınlar. Yəni hara döndərsən, erməni «barmağı» açıq-aydın görünür.

Məsələn danışırdılar ki, sumqayıtlı olmayan, qara geyimli, özlərini «Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlılar» kimi qələmə verən şəxslər camaat arasında ermənilər əleyhinə təbliğat aparır, adamlara araq və güclü təsiredici həblər, narkotiklər paylayır, onları ermənilərin yaşadıqları mənzillərə aparır və erməniləri öldürtdürürlər. Yenə də inanmağımız gəlmirdi ki, bu düşünülmüş şəkildə hazırlanmış əməliyyat ola bilər. Fikirləşirdik ki, ola bilsin bu şəxslər əzizlərini itirmiş ermənistanlı azərbaycanlılardır. Amma heç kəsin də ağlına gəlmirdi ki, fikirləşsin: Ermənistandan gələn azərbaycanlılar Sumqayıtda yaşayan ermənilərin ünvanlarını haradan öyrəniblər?

            Amma xatırlayıram ki, hələ Sumqayıt hadisələrinə qədər biz şəhərdə ekstremist fikir daşıyıcıları olan erməni sakinlərin olması barədə məlumatlar eşidirdik. Sumqayıtda da Ermənistanda yaranmış bədnam «Qarabağ» Komitəsinin, «Krunk»un ardıcılları var idi, onlar buradakı ermənilərdən həmin Komitənin və erməni təşkilatının fəaliyyəti üçün pul toplayır, erməni vətəndaşlardan Qarabağın Ermənistana verilməsi üçün imza toplayırdılar. O vaxtkı partiya və hökumət, hüquq mühafizə orqanları isə buna barmaqarası baxır, göz yumurdular, fikirləşirdilər ki, necə deyərlər: «it hürər, karvan keçər», ermənilər danışıb, danışıb, axırda yorularlar və hər şey qurtarar. Amma ermənilər aranı qızışdırmaqdan yorulmurdular.            

            Sumqayıt hadisələrini törətməklə ermənilər güclü informasiya blokadasına alınmış Azərbaycanı bir küncə sıxmağa, özlərini isə bütün dünyaya «yazıq», «məzlum» bir millət kimi təqdim etməklə, bu səbəbdən ermənilərin azərbaycanlılarla bir yerdə yaşamalarının qeyri-mümkünlüyü barədə fikir formalaşdırmağa çalışırdılar. Bəhanə də var idi, dünya ictimaiyyətinə belə bir informasiya sızdırılmışdı ki, guya Ermənistandan azərbaycanlılar özləri qəsdən qaçıb Azərbaycana, ələlxüsus da Sumqayıta gedir və ermənilərin onları incitmələri barədə yalan məlumatlar yayırlar və guya bu yalan məlumatlar nəticəsində azərbaycanlılar öz rəhbərlərinin tapşırığı ilə ermənilərə qarşı «soyqırımı» törədiblər. Göründüyü kimi eyni ssenaridir. Lakin məsələ burasındadır ki, yerli partiya və sovet orqanlarının, habelə hüquq-mühafizə və dövlət təhlükəsizlik orqanlarının Moskvaya sözsüz tabeliyi şəraitində onların guya azərbaycanlı əhalinin erməni əhaliyə qarşı hansısa planlı hərəkət etməsi mümkün deyildi. Faktlar bunu deməyə əsas verir ki, hadisələr ərəfəsində yerli hakimiyyət strukturları yuxarı hakimiyyət orqanlarına şərait barədə məlumat verirdilər və şəhərdə Moskvadan gəlmiş yüksək vəzifəlilər, qoşun hissələri və digər xidmətlərin səlahiyyətli nümayəndələri olsa da onların gözü qarşısında, yəni fevralın 28 və 29-da daha çox talan hadisələri baş vermişdir. Bu isə onu göstərir ki, hadisələr Moskvadakı yuxarı orqanlar tərəfindən də yönləndirilir və bu talanların başında duran ermənilərdən biri olan Eduard Qriqoryan, hesab edirəm ki, tam təsadüfən ələ keçmişdi. Onu ləzgi bilib həbs etmiş və tanınmaya təqdim edilərkən tanındığından onu aradan çıxarmaq mümkün olmamışdı. Qriqoryan və onun yoldaşlarınının məhkəməsi zamanı ermənilər çox çalışdılar və hətta məlumdur ki, onun yoldaşlarını qohumları vasitəsilə ələ almağa çalışdılar və bəzilərini hətta ələ də aldılar ki, onlar Qriqoryanın hadisələr zamanı iştirak etmədiyini desinlər. Lakin faktlar başqa şeyi sübut edirdi. Ona görə Qriqoryan uzun müddətə azadlıqdan məhrum edildi. Lakin sonradan onun cəzasının qalan hissəsini çəkmək üçün Ermənistana göndərilməsi də çox şeylərdən xəbər verir.  

            Bilavasitə özüm də həmin hadisələrin şahidi kimi deyə bilərəm ki, həmin günlərdə mitinqlərdə çıxış edənlərin bəzilərini  provokatordan başqa adla adlandırmaq mümkün deyildi. Özlərini Qafandan gələn azərbaycanlıların nümayəndəsi kimi təqdim edən bu şəxsləri Sumqayıtda yaşayan Ermənistanın 22 rayonundan olan insanlardan heç biri tanımırdı, mən də tanımırdım, onlar burada ilk dəfə idi ki, olurdular. Onların sözlərindən belə çıxırdı ki, guya Qafanda ermənilər azərbaycanlıları öldürüblər, guya Qafanda bir qadın yataqxansında yaşayan azərbaycanlı qızları zorlayıb, sonra döşlərini kəsiblər və s. və i.a. Amma bunlardan bir soruşan yox idi ki, kənd rayonu olan Qafanda o nə idarədir, nə bilim təsərrüfatdır ki, orada yalnız azərbaycanlı qızlar yaşayan yataqxana var imiş və niyə bu hay-küy dövründə o qızlar öz evlərində, ata-analarının yanında yox, yataqxanada yaşamaqda davam edirmişlər?! Əlbəttə bu cür absurdlar barədə adam sonra fikirləşir və nəticə çıxarırsan ki, bu cür söhbətlərin aparılması provokasiyadan başqa bir şey deyilmiş.

            Bəs, bu kimə lazım idi? Əlbəttə ermənilərə. Onlar bir güllə ilə 2 dovşan vurmağa çalışmışdılar. Sonradan bizə məlum oldu ki, Sumqayıtda yaşayan ermənilərin heç də hamısı «erməni ideyasını» dəstəkləməmişlər. Erməni daşnak ideologiyasına görə isə onların ideologiyasına xidmət etməyən erməni də düşməndir və onlar da məhv edilməlidir. Bununla digər, yəni onların ideologiyasına uymayanları qorxutmaq, həm də öldürülmüş ermənilərin azərbaycanlılar tərəfindən qətl edilməsi görüntüsü yaratmaqla azərbaycanlıların mənfi imicini formalaşdırmağa nail olmuş olurdular.

            Sonradan məlum oldu ki, Sumqayıt şəhəri, 3-cü mikrorayonda mənzil-istismar kontorunda pasportist işləyən Laura Lalayan ərazisində yaşayan ermənilərdən pul toplamağa müvəkkil edilmiş və o, pul verməyən erməniləri xüsusi siyahıya salmışdır. Sonradan Laura Lalayanın siyahısında «erməni fonduna» pul verməyən kimi göstərilmiş ermənilər zərərçəkmiş ermənilər oldular. Mən özüm də sonradan bu məsələ ilə maraqlanmışam. Eyni blokda yaşasalar da, bəzi ermənilərin mənzillərinə toxunulmamışdır. Əgər bütün ermənilərin siyahısı talançılara verilmişdisə, nəyə görə yalnız kasıb, qoca ermənilər zərər çəkmişdilər. Varlı ermənilər isə, hətta aşağı mərtəbələrdə yaşamış olsalar belə, onların mənzillərinə toxunulmamış və özləri də zərər çəkməmişdilər. Yəni ermənilər seçmə üsülu ilə zorakılığa məruz qalmışdılar. Azərbaycanlılar bunu təşkil etmiş olsaydılar, onlar üçün erməninin varlı və ya kasıb olmasının fərqi olmazdı.

            Sonradan erməni millətçiləri də mətbuatda dəfələrlə etiraf etmişlər ki, Sumqayıt hadisələri olmasaydı onların əlinə bütün azərbaycanlıları Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan qovmaq girəvəsi və bəhanəsi keçməz və imkanı olmazdı.      

            Sumqayıtın həmin ağır günlərində şəhərin azərbaycanlı ziyalılarını da Sovet hakimiyyət orqanlarının əli ilə əzməyə çalışırdılar. Şəxsən mənə qarşı da moskvalı prokurorluq işçilərinə məlumat ötürülmüşdü. Məni erməni düşməni kimi qələmə vermişdilər. Evimdə, iş yerimdə axtarış apardılar. Ermənilər əleyhinə yazdıqlarımla maraqlanırdılar, bəhanələri bu idi ki, mən guya millətlərarası ədavəti qızışdırıram. Amma bir şey tapa bilmədilər. Evimizdə bir qədimi yun darağı var idi. Onu götürüb dedilər ki, bu çox təhlükəli silaha oxşayır. Mən arvadıma dedim ki, bir az yun gətirsin və göstərsin ki, bu «təhlükəli silah» nə üçündür. Arvadım da onlara yunun necə daranmasını nümayiş etdirəndən sonra bizdən əl çəkib getdilər.

            Sumqayıt hadisələrində Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyinin günahı onda idi ki, onlar Sovet rəhbərliyi qarşısında müticəsinə qulluqda durur, xalqımızı layiqincə müdafiə etmirdilər. Nəticə isə göz qabağındadır.

            Sumqayıt hadisələri barəsində çox şey deyə bilərəm, amma zənnimcə bu dediklərim də kifayətdir. 

Əvəz Mahmud Lələdağ