Bir elin harayı

Bir elin harayı

Bu qəflətdən ayılmayıb çoxumuz,

Yaman gözə bata bilmir oxumuz.

Nə müddətdir ərşə çıxıb yuxumuz

Qan ağlayır ocaq daşı, yurd yeri.

Qan ağlayan təkcə ocaq daşı, yurd yeridirmi? Bəs o torpaqda kimsəsiz, köməksiz qoyub gəldiyimiz babalarımızın, nənələrimizin ruhu necə? O dağları, daşları  dolaşan ruhlar qan ağlamırmı?  Bəs yarpızlı dərələr, başı qız-gəlin yığnaqlı bulaqlar, yiyəsiz bağlar, obasız yaylaqlar, yağı tapdağında qalan torpaqlar fəryad etmirmi? Bəs zəncirdə bağlı qalan itlər, ayağı çıdarlı kişnər atlar, diri-diri yandırılan kömürə dönən körpə balaların ah-naləsi?

Zəngəzurun, Göyçənin, Ağbabanın, Vedibasarın, Zəngibasarın, Qaraqoyunlu dərəsinin, Dərələyəzin harayı, Ələsgər sazının sədası, Qıratın cilovu, Bozatın yuyəni insanlar kimi Sumqayıta pənah gətirib, Sumqayıt şəhərinin tarix muzeyində isinişinlər. Buradakı  eksponatlarla ikinci görüşümdü mənim. O səksəkəli illər, qorxulu günlərdən uzaqlaşdıqca eksponatlar da öz yerlərinin rahatlayır, insanlarla daha sıx ünsiyyət bağlayırlar. Lakin Vətən həsrəti, yurd dərdi, məsum körpə kimi baxışlarından duyulur onların. Üz-üzə, göz-gözə dayanan, “Lələ köçüb, yurdu qalan” dağların əl-ətəyini gözləyən çöl çiçəklərinin qərib-qərib yollara boylanması, dağdağan ağacına qonmuş sığırçınların qəfil açılan güllə səsindən diksinmələri, sinəsi boyu şırımlanmış, yetim qalmış dağlarımızın harayı, dədələrimizin diz qatladığı müqəddəs torpaqlarda babalarımızın  incidilmiş ruhları dolaşan o yerlərdən xəbər verir bu əşyalar. Yadıma düşür əl çatmaz, ünyetməz çağlar. Babam bir pencə dərzi ulağa yükləyib qatardı qabağıma, sonra da bərk-bərk tapşırardı: “Gördün yük əyilir, yükün yüngül tərəfinə  daş qoyarsan ki, yük tarazlansın”. Tez-tez eşitdiyim  sözü də deyərdi: “Daş da qərib düşər yük əyiləndə”. Onda daşın qərib düşməsini, didərgin olmasını anlamırdım. Lakin muzeydəki kirkirə daşını, dibək daşını, su daşını görəndə babamın: -“Daş da qərib olar yük əyiləndə” – kəlamını burada təsdiqlədim, dərk etdim.

Uşaqlıq və gənclikdə kotana getdiyim, zəmi biçdiyim, başaq elədiyim, ot çaldığım, bafa bağladığım, dərz heşanladığım, vəl sürüb taxıl döydüyüm, sovruq atdığım, taxıl tığladığım, vəl dəjdədiyim, samı düzəltdiyim, samı bağı toxuduğum, çalğı bağladığım, ələyi aparıb xəlbiri, xəlbiri qaytarıb daşkiri, şadaranı  gətirdiyim,   dibəkdə duz döydüyüm, kirkirədə qovut, yarma, bulqur çəkdiyim,  zollanmış  göndən şirvanı, qızqaytaran çarıq tikdiyim, qotazlı çarıqbağı hördüyüm illərə qayıtdım. Eksponatlarla ikinci dəfə görüşəndə həm də sinəsi dərdlə, bayatı ilə, rəvayətlə dolu Fatı qarını kəşf etdim. Ilahi! Erməni quldurlarından dönə-dönə dağ görmüş bu müdrik ağbirçəkdə elin mənəvi sərvəti- bayatı, nağıl, dastan  necə güclüdür. Həm də folklorumuzda olan bağlamalar, qıfılbəndlər, qoşmalar, gəraylılar xəzinədarıdır Fatı qarı. Ömrünün 77 sinnini yola salıb. Dediyinə görə bu, onun həyatında ikinci didərginlikdir. Həmsöhbət oldum onunla. Dərdli dərdlini tapar deyiblər. Yanıqlı-yanıqlı danışdı Fatı nənə.

Ay oğul, yurd dağıdanın yurdu dağılsın. O günləri yada salanda bu günümüzə, şükür deyirəm. Çox çətinliklərdən sonra arzumun bəzisinə çatmışam. Bir ana kimi əzablarım da az olmayıb. Bəxşeyişi yeddilər üstündə tapmışam. Onu kövrək, bənizi solğun görəndə  dünyam dağılıb elə bil. Atalar sözü var, ay bala. “Bir oğulluynan, bir öküzlünün ürəyində yağ olmaz”,-deyiblər. Erməninin birinci davasında atamın şələsində dağlar aşmışam. Rəhmətlik həmişə deyərdi: “A qızım, səni göydə Allah, yerdə mən saxlamışam. Dağda borana düşdük, zirvəni şələ ilə aşmaq çox da asan deyildi. Dizlərimin taqəti tükənirdi. Məni belə vəziyyətdə görəndə anan dedi:-“Fatını at qalsın!”. “Atmaram”,-dedim. Ölsək də, qalsaq da bir yerdə olmalıyıq”. Bəlkə də Allah üzümüzə baxdı, hava sakitləşdi, yol-iriz göründü, dağı aşıb Naxçıvan torpağına çatdıq”.

Mən aşıq didər gənə,

Yaxamı didər gənə.

Bundan  çox zülüm olmaz

Yurdundan  didərginə.

Bu dəfəki qaçqınlığı bu yaşımda görsüm.

Aşıq diyarbadiyar,

Halım diyarbadiyar.

Bizi sapand daşı tək

Atdılar  diyarbadiyar.

Fatı qarının yorulduğunu görüb bir az mövzunu dəyişdim.

-Fatı nənə, eşitmişəm siz tərəflərdə qaçaq Nuruş olub. Onun həyat yoldaşı qoçaq Göhər, Həcər kimi öz yarına vəfalı çıxıb. Bəlkə onlardan bir az danışasan. Bəli, qadan alım, olub. Qaçaq Nuruşdan ermənilər sağ-sağ əsirdi. Amma elə o vaxt da satqın vardı. Qaçaq Nuruşu xəyanətlə öldürüblər  özümüzünkülər.

Lakin sözdən söz  götürən  arif  adamlar  vardı. Bir dəfə Nuruşu öldürən Nuruşun qaynı ilə həmin dərədən keçəndə belə bir bayatı deyir:

Ara yerdə,

Aşıq qan ara yerdə.

Burda bir igid öldü,

Batdı qan ara yerdə.

Nuruşun qaynı bilir ki, Nuruşun qatili bu adamdı. Həmin adamı vurur  və  başının  üstündə dayanıb deyir:

Arxa suvar,

Su olub arxa suvar.

Sən öldürən igidin

Mən boyda arxası var.

Bu zəngin xəzinəni çözələdikcə çözələnirdi:

-Deyirdilər Qubadlının Qəzyan kəndində bir qazı Məmərdən gəlmiş   bir gözələ vurulur və yanında  oturana deyir:

Mən aşıq Qəzyandı,

Hal, Məmər, Qəzyandı.

Məmərə bir od düşdü,

Içində qazı yandı.

Yanında oturan işarəni başa düşür, cavab olaraq qazıya deyir:

Mən aşıq Qəzyandı,

Hal, Məmər, Qəzyandı.

Sənin tutduğun bu iş,

Imanına ziyandı.

Mən Fatı qarını  dinlədikcə bildim ki, muzeydəki eksponatların yığılmasında oğlu Bəxşeyişdə bu həvəsi o oyadıb. Muzeyi gəzdikcə adam gözlərinə inanmır. 300-dən çox eksponat ulularımızdan xəbər verir bizə.

Taleyinə didərginlik yazılmış Bəxşeyiş müəllimin özü də mənim bu fikrimi təsdiqlədi və böyük şairimiz S. Vurğunun aşağıdakı misraları ilə sözə başladı:

Kim bilir, necədir dünyanın yaşı,

Tarixin nə qədər yazısı vardır.

Hər saxsı parçası, hər məzar daşı,

Nəsildən-nəslə bir yadigardır.

-Mən ulu tariximizdən soraq verən bu  materialları toplayanda ağlıma da gəlməzdi ki, onlar Sumqayıtın tarix muzeyində məskunlaşacaqlar. Bir də düşünmürdüm ki, bunlar üçün kimsə məni tərifləyəcək, yaxud mükafatlandıracaq. Məni bu səmtə çəkib aparan ulu tariximizin, bu tarixi yaradan babalarımızın müqəddəs ruhu, bir də anamın bayatıları olmuşdur. Doğulduğum Hacəti kəndinin tarixi qədimdir. Hər dəfə onun tarixi abidələrini görəndə düşünürdüm:

-Görən bu abidələrin yaranma tarixini, onların üzərlərindəki yazıları oxuyub öyrənə biləcəyəmmi? Əmək fəaliyyətinə başlayandan sonra babalarımızın tarix yaddaşı olan bu eksponatları toplaya bildim. Zəngəzurlu el-el, oba-oba gəzmişəm. Bunları toplayanda, 1988-ci il hadisələri kürkümə bit salmışdı, canıma vəlvələ. Nankor qonşularımızın murdar əməlləri uzun illər çəkdiyim zəhməti əlimdə qoyardı, babalarımızın ruhu, tariximizin yaddaşı olan bu etnoqrafik materialları əlimdən çıxara bilərdilər.

Eksponatlar Qafan rayonundakı Müsəlləm kənd məktəbinin ikinci mərtəbəsindəki otaqlardan birində yerləşmişdi. Pəncərələrdən birinin işkilini əvvəlcə açıq qoymuşdum. Od tutanda qurunun oduna yaş da yanır,- deyiblər. Qonşumuz sürücü Səlvər fikrimə şərik çıxdı, mənə qoşulmaq üçün cəsarətə gəldi. O, ziyalı sözünə inanırdı, milləti yaşadan qeyrət, cəsarət, mədəniyyət  kimi keyfiyyətlərə vurğun idi. Erməni quldurları gecələr kəndləri talan edir, adamları qətlə yetirirdilər. Biz də odun-alobun içinə düşməli olduq. Dəhşətli və qorxulu  cəbhə yarmalı idik. Bizi görsəydilər ya öldürəcəkdilər, ya da tutub oğru damğası vuracaqdılar. Canımızı dişimizə tutduq, ölümümüzü gözümüzün qabağına gətirdik və tariximizi, milli sərvətimizi yükləyib aradan çıxara bildik. Bundan sonra xeyli rahatlandım. Lakin burada maşından boşaldanda adıma qaraçı, qalayçı deyənlər də oldu.

Gördüyünüz bu əşyaların üstündə əsim-əsim əsmişəm. Açığını deyim ki, sərhədlər açılandan sonra eşidəndə ki, misi, alüminiumu daşıyıb ölkələrə satmağa aparırlar, gecələr yuxum ərşə çəkilirdi. Deyirdim birdən Allah eləməsin mis qazanları, mis səhəngi, mis məcməyiləri, mis parçları, mis sərnicləri, mis satılları, mis sapılçaları oğurlayıb aparıb satarlar. Ona görə də gecə səhərə qədər yuxumu qarışdırırdım. Sağ olsun səbəbkarları. Sumqayıt tarix muzeyində yer ayırdılar, gördüyünüz tarix-diyarşunaslıq bölməsini yaratdılar. Səliqə ilə düzülmüş hər eksponatın öz taleyi, öz yazısı.

Onlara baxanda neçə min illik ömür yaşayırsan. Bir-birinə qısılmış fağır-fağır baxan “qəriblərin” sehri əlimdən tutub uşaqlıq illərinə qaytarır  məni. Bu da cırcır cəhrə. Nənəm yadıma düşdü, səsi qulağıma gəldi elə bil. Yazıq arvad əvvəlcə onun qulağını yağlayardı, tağaları iyə taxardı, sonra da əlçimi iyin burnuna tutub fırladardı cəhrəni. Dükcə ilə sarıldıqca dərdi əriyib gedərdi nənəmin. Dərdini zümzüməyə çevirərdi:

Mənim cəhrəm payıldı,

Yarım hey, yarım hey.

Əlçimlərim qalıbdı,

Balam hey, balam hey.

Dükçədən yumaq, yumaqdan kələf  düzəldərdi nənəm. Iki yumağı bükdürərdi, üşələyərdi, sonra kırtızlayıb corab, əlcək toxuyardı. Neçə-neçə gəbənin, xalçanın, kilimin, cecimin, palazın, çulun, heybənin, xurcunun, örkənin, sicimin, samıbağının ipini, ərişini, arğacını əyirib nənəm bu cəhrədə. Uşaqlar toxunanda cəhrənin iyi əyilərdi, əlçim yedəyə yaxşı getməzdi. Aparar iyi Məşək xala düzəldərdi. Ip keyfiyyətsiz əyriləndə günahı gah cəhrədə, gah da iydə görərdilər. Deyərdilər:

Iydə varsa cəhrədə də var,

Onu əyirən qəhbə də var.

Kiminsə haqqında qeybət edənlərin sirri açılanda bir-birinə irad tutub,-

Ərişini sən qoydun, arcağını mən-deyərdilər.

Ərişi arcağa bab elə,

Görən desin habelə.

Birinin başına hadisə gələndə-kələfin ucunu itirib-deyərdilər.

Bu da daş dibək. Əsrlərlə əlimizdən tutub bu dibək. Onda duz əzmişik, çəltik döymüşük. Səsi-sorağı dastanlarımıza çatıb, qoşmalarımıza hopub dibəyin:

Dibəkdə döyərlər duzu,

Göydə sanarlar ulduzu.

Hər ikiniz əmi qızı,

Sən də gözəl, o çox gözəl.

Bir vaxtlar qulac-qulac hörüklərini səhəng bağı edən, kuzələrdə, çurdəklərdə, bardaqlarda bulaqalardan, kəhrizlərdən, çeşmələrdən buz kimi su gətirən qızlar oğlanların ürəyinə od salardılar.

Gah çiynində gəzən, gah da kürəkdə

Qızların həmdəmi səhəngə bir bax.

Orda yaba da var, bel də, kerək də,

Dəryazın böyrünə qısılıb  oraq.

Kərə yağının dadı damağımda  qalan ay dombagöz nehrə, xoş gəlib səfa gətirmisən bu muzeyə. Yağın dürməyindən süzülə-süzülə quzunun qabağına getdiyim günlər yadıma düşdü. Çatmamızdan, damın atmasından, tirindən asardı nənəm səni. Kəndimizdə ayı oynadan qaraçı deyərdi:

Nənəmin dombagöz palıd nehrəsi,

Üç qılça çatmada yellənir hələ.

Qonşumuz Yetərin cır-cır cəhrəsi,

Dünyanın özü tək fırlanır hələ.

Yay, toxmaq, kiriş yadıma saldı hallacları. Yayı qoz ağacından düzəldərdilər. Hallacların iş alətləri yay, toxmaq, ox, karxana, yaba və sicimdən ibarət olardı. Qoyun iki dəfə qırxılardı. Birinci qırxım yununa yapağı, ikinci qırxılan yuna güzəm deyirdilər. Yayın kirişini qoyunun bağarsığından düzəldirdilər. Qoyunun bağarsığı  qırx arşındı. Onun möhkəmliyi dastanlarımıza süzülüb. “Şah İsmayıl və Gülzar” dastanında belə bir yer var.

-“ Daha nəyə gücün çatmaz?

-Öz yay-oxumun kirişinə gücüm çatmaz”.

Hallacların istehsal etdikləri keçə, qəlib, yanqəlib, yanaltı, nəmənd olardı. Qəlibdən alaçıqda, keçədən yerə salmaqda, nəmənddən taxtın üstünə açmaqda, yanaltıdan bir küncdə oturmaqdan ötrü istifadə edirdilər. Muzeydəki yayı, toxmağı, yaya gərilmiş kirişi görəndə onların dediklərini xatırladım.

Atıcıyam yayım var,

Toxmağım var, yayım var.

Qonşunuzdan almışam,

Gətir, səndə payım var.

Yaxud yay kirişinə aid tapmacanı yada salmaq yerinə düşər.

O nədir ki,

Qarnından çıxar,

Belini çırpar?- deyərdilər.

Toxmaq yayın kirişinə dəyəndə güclü titrəmə əmələ gəlir, yun daranır. Yunu karxananın üstünə döşəyib oxa sarıyırdılar. Sonra cavanlar təpikləyirdilər. Kim bir nəfəsə yüz təpik vursaydı bir cib qovurğa mükafat alardı. Keçə bişəndə açıb sərərdilər yerə, su səpərdilər üstünə.

Eksponartlar arasnda diqqətimi cəlb edənlərdən biri də yan-düzülən 1918-ci ildə Andronik Ozanyanın, Dronun, Nijdehin dinc əhaliyə atdıqları güllələrin gilizləri oldu. Bir də onların başının üstündən asılmış 70 illik ömrü olan, indi eksponata çevrilmiş bayraq, həmin bayrağın yerində indi Demokratik Azərbaycanımızın üç rəngli bayrağı bərq vurur.

Xoş gördük səni, ay əyriboyun həvə! Xalı-xalçalarımızın ərişi, arğacı sənin dişlərinlə  bərkiyib. Nənəm səni gəbəyə  gupadıqca kefi açılar, dadlı-duzlu zümzümələri eşidilərdi.

Əlimdə həvə,

Gedirdim evə.

Bir sürü dəvə,

Çıxdı qarşıma.

Həvəni qoyub kirkidi götürərdi nənəm:

Əlimdə kirgid,

Pisliyi tərgid.

Gəbəni kəssəm,

Igidəm, igid.

Kirgid azad olan kimi qayçı ilə gəbənin kilkəsini  qırxa-qırxa deyərdi:

Əlimdə qayçı,

Dağlarda keçi.

Bir bölük elçi,

Çıxdı qarşıma.

Xeyirə-şərə gedə bilməyəndə üzünü xanaya tutardı:

Ay xana, həndi xana,

Qılçamın bəndi xana.

Kəsəydim tezcə səni,

Gəzəydim kəndi, xana.

Bir vaxtlar çox həvəslə tikib geyindiyim çarıq, onun köşəsi, sirimi gözümdən yayınmadı. “Qızqaytaran” deyərdilər biz tərəfdə belə çarıqlara.

Ay şatırı çarıq, sürmeyi bağ,

Axşam bizə gəl qonaq.

Oraq, dəryaz (kərənti), çin, yiyə, bülöv, zindan-çəkic, çaxmaq-daş ayrıca yığılıb muzeydə. Orağı qulağıma bir yanıqlı bayatı səsi gəldi:

Gedirdim qıraq ilə,

Ot biçdim oraq ilə.

Itirmişəm elimi,

Axtarıram soraq ilə.

Yayın qızmarında taxıl biçiləndə yarını yada salan gəlinin həzin nəğməsi düşdü yadıma:

Biçinçilər biçində,

Mənim yarım içində.

Köynək yuyum göndərim,

Yandı tərin içində.

Qara çömlək, kupə, kup, digər saxsı qablar  kim  bilsin nə vaxtdan xəbər verir.

Qara çömlək tez enərdi təndirə,

Tamarzıydıq ətə, yağa, pendirə.

Bu da bir cür kirkirə daşı. Kirkirədə qovuq, yarma, bulqur  çəkərdik. Indi isə:

Itib yun darağı, tapılmır teşi,

Bilinmir nehrənin, cəhrənin işi.

Kişəkdən düşübdür kirkirə daşı,

Arpanın tabaqda cadı qalıbdı.

Qulaqlı təhnəni görəndə nənəmin təndir lavaşını büküm-büküm dəstələyib təhnəyə yığdığı gəldi göz önümə.

Muzeydə vəl, boyunduruq, samı, çəmbərə, kotan, xış, cüt, yaba, şana, çalğı, xəlbir, daşkir, şadara, ələk ayrıca  bölmədə cəmləniblər. Ömür yormuş vəli görəndə üstündə oturub xırmanda fırlandığım, kənara çıxan, xamlıq edən cöngələrin quyruğundan tutub gücümü  sınadığım anlar keçdi gözümün qabağından. Tapmacalarımızın bir yanını düzəldən bir tay vəli görəndə:

O nədir ki,

Altı daş, üstü taxta,

Başında təmir noxta.-

Tapmacası beynimi qıdıqladı.

Qara zurna, nağara, kamança, tar, balaban, tütək, yantütək arxa-arxaya veriblər muzeydə. Ulularımızın harayıdır qara zurna. Onun zili də, bəmi də adamın beynini dincəldir, eşidəndə həzz alırsan qara zurnanın səsindən. “Mirzeyi”ni, “Vağzalı”nı, “Uzundərə”ni, “Şirvanbulağı”nı mələyəndə qara zurna, ahıl nənələr, dünya görmüş babalar  sındırıb yaxardılar. Qara zurnada çalınan “Çobanbayatı” dağı-daşı lərzəyə salardı, sürüləri məsti-xumar edərdi, elə insanları da.

Qara zurna, dönüm sənin gözünə.

“Mirzeyi”mi qaytar yenə özümə.

Buradakı eksponatların arasında səbət, cəvərən, zənbil də yerbəyer olublar.

O tay, bu tay bizimdi,

Səbət dolu üzümdü,

Biz yemişik doymuşuq,

Indi növbə sizindi-deyərdilər qocalar cavanlara. Küncdən  maddım-maddım baxan arı pətəyinə gözüm sataşanda Koroğlu dastanından

Kəl qoşub kotan əkməyən,

Süfrə salıb nan tökməyən,

Arının qəhrini çəkməyən,

Balın qədrini də bilər,- gəraylısı yadıma düşdü.

Muzeydə qədim qara çıraq, əl fanarı, heybə, ter, xaral, çətən, taxta, oxlov, əppək  yapan, ərsin, yəhər, qaltaq, çul, cilov, yüyən, nal, mıx, üzəngi, qaşov, tapqır, quşqun, dəhnə, palan, nuar, örkən, sicim, doğanaq çox mətləbləri yadıma saldı.

Kəhər at belində olan yəhərin,

Qaşından asılıb toxunma şallaq.

Burda dövran sürən ər oğlu ərin,

Əzəli də torpaq, sonu da torpaq.

Çıraq dibinə işıq salmaz. Atı itirib çulunu gəzir, at almamış nalını gəzir. Yüyənsiz at, ərsiz arvad kimidir, kim istəsə minər,- deyərdilər babalarımız. Naxışlı corab, əlcək, (tiftikdən) tuluq, motal və patrondaş, qılınc, xəncər kimi silah növləri burada məskunlaşıblar.

Orda qılınc gördüm neçə baş “yeyib”,

Qınında qalıbdı gümüş xəncər də.

Şaha baş əyməyən xışa baş əyib,

Çörək qıt  olarmı xış olan yerdə.

Buradakı qədim sandıq yaxalarında açar gəzdirən qaynanaları yadıma saldı.

Qayçını atdım sandığa,

Cingildəyə-cingildəyə.

Gəlir oğlan anası,

Dingildəyə-dingildəyə.

Çatma, sac, sacayağı, teşi, mücrü, taxta qənddan, qara qazan, qazança, tava, çömçə, ağac qaşıq, kəfkir, abgərddən diqqətimdən yayınmadı.

Çömçə tutan sənə sarıdır.

Bəxşeyiş Ələmşəhov böyük qəhrəmanlıq edib, igidlik göstərib, qeyrətli olub elin sərvətini yağıların pəncəsindən alıb elə çatdırıb. Eşq olsun belə qürdürək, dördböyrək oğullarımıza.

Ulu babaların keçdikləri həyat yollarından xəbər verir burda məskunlaşan didərgin muzeyin eksponatları. Bir elin ürək yandıran harayıdır bu əşyalar!

Əşyalar toplanıb yüz viranədən,

Doğma yurd yerləri intizardadır.

Başın nələr çəkib Vətən, ay Vətən

Ulu Zəngəzurum hələ dardadır.

Şəhərin bütün adamlarına, ziyalılarına, fəhlələrinə, hamıya üzümü tutub deyirəm, gəlin bu muzeyə  baxın, ulularımızın, ata-babalarımızın keçdikləri yolları göz  önünə gətirin!