Mən dağları hər üzünə görmüşəm


Mən dağları hər üzünə görmüşəm

Dağlar dağımdı mənim,
Qəm oylağımdı mənim.
Dindirməyin, dərdliyəm,
Yaman çağımdı mənim.

Burnumun ucu göynəyir, ürəyim nanə yarpağı tək əsir-durnagözlü bulaqlar, allı-güllü yaylaqlar, yarpızlı dərələr, laləli düzlər, başı ağ çalmalı dağlar, zümrüd yamaclar üçün

Bu gərdişdə  namərd tutur mərd yeri,
Peydah olur gündə neçə dərd yeri.
Yetim qalan ocaq daşı, yurd yeri,
Incisə də gedəmmirəm, neyləyim.

Qızılboğaz yaylağında Xanlar taxtasında dəryazla ot çalırdım. Gün günorta yerinə qalxmışdı. Dağ ətəyi yaman isti olur. Günəş adamı yandırıb çızdağını çıxardırdı. Artıq ot vəğənimişdi. Babam deyirdi:
-Otu şehli-şehli biçməsən, kilkəsi ələ gəlməz. Ona görə də yığışıb getmək istəyirdim. Dəryazı (kərəntini) layın altına qoydum, kərənti daşını, çaxmağı, yiyəni də gizlətdim. Yola düzəlmək istəyirdim, mənə tərəf ağır-ağır addımla ləngərliyə-ləngərliyə  gələn bir adam gördüm.  Tez bir xorum ot bükdüm, bir az qəlbi yerə qoydum. Gələn adam rahat otursun. O, biçdiyim sahəyə çatdı, salam verdi, əl tutduq, görüşdük. Sonra o, əllərini arxasında daraqladı, dağlara baxa-baxa dedi:
-Siz yaman qaçaq adamlarsuz. Dəryazla bu xantara otu çalırsuz. Igid adamlarsuz.
Mən bükdüyüm xorumu ona göstərdim.
-Əmi, buyurun əyləşin, görək nə var nə yox? Ayıb olmasın, hansı obadansınız? Elə bil buralara ilk gəlişindi, dağlara tamarzı adam kimi baxırsınız.
O keçib xorumun ustundə oturdu, yerini rahatladı.
-Oğul, mənim adım Xanalıdır. 40 ildir bu dağlara həsrətəm.
-Yəgin aranda qalıb əkin-biçinlə məşğul olmusunuz?
-Xeyir oğul, elə döyül. Bu gördüyün dağlarda o qədər gəzmişəm. Yeniyetməliyim, coşqun cavanlığım bu dağlarda, buz bulaqların üstündə keçib. Bu dağların hər bəndi, hər bərəsi, yarpızlı dərəsi, baldırğanlı gözəsi, bulağı, çeşməsi, dibəyi mənə əzizdir. Bu yaylaqların hər yerində izim var.
Onun baxışları acgözlüklə Əriməzi, Əyriqarı, Qızılboğazı, Çaldağı, Beşbulağı bir də dolandı. Köksünü ötürdü, heyif o günlərdən.
-Aranlı-yaylaqlı olub obalarımız. Yazın burnu qanayanda allı-güllü, buz bulaqlı, sərin çeşməli yaylaqlara hazırlaşırdı camaatımız. Bizlərə tərəkəmə deyərdilər. Köç əyri-üyrü dağ cığırları ilə yaylaqlara qalxardı. Atların-dəvələrin  yükü fərməşlər, keçə, çubuq, çətən və bir də qab-qacaq olardı. Yurd yerinə çatan kimi dəvələrin yüklərini boşaldıb alaçıq çubuqlarını yerə sancıb, baş hissələrini samı bağı ilə bağlayardıq, üstünə keçə qəlib atardıq. Dövrəsinə çətən çəkərdik, qapı  qoyardıq. Yan-yörəsinə lağım açardıq, yağan yağış alaçığın içərisinə dolmasın. Alaçığın bir küncündə nəmi düzəldərdik. Nəminin də qabağı çətənlə bağlanardı. Orada mis teştlərdə sərilmiş süd, qatıq, qaymaq, yağ, pendir, dələmə, bulama, kətəməz saxlanılardı. Qatığın və südün üzünü eymlərə yığıb eymə daşının üstünə qoyardıq. Gün aşırı, həftədə eymənin mürtünü təmizləyərdilər. Eymə dolandan sonra nehrələri yuyub çatmadan asardılar. Nehrə çalxıyardılar. Sap-sarı yağ çıxardı nehrədən. Ayranı çürüdüb şor düzəldərdilər. Motal tutanda şoru pendirə qarışdırıb dəriyə yığardılar. Yel  qanadlı kəhər atlarımız vardı. Atların belinə yəhərin altından tərlik qoyardıq ki, yəhər atın belini vurmasın. Bəzi adamlar ərinib tərlik qoymurdular. Atın beli cidov olurdu. Yəhəri atın belinə qoyandan sonra əvvəlcə quşqununu bərkidərdik, tapkırını çəkərdik. Yəhərin üstündən yapağı yunundan toxunmuş qotazlı çul salardıq. Çulun rəngbərəng qotazları atın yalından muncuq kimi sallanardı. Cilovu başına çevirib qantarğasını bağlayardıq, ağzına gəm vurardıq, ayağımızı üzəngiyə qoyub quş kimi qonardıq atın belinə. Tərkinə naxışlı xurcun bağlayıb gedərdik bazara. Minkənddə həftəbazar olardı. Bazardan qayıdan kimi yəhəri alıb atı çulluyardıq ki çərləməsin. Sonra yançıdar edib buraxardıq ota, ya da aparıb xamın qırağında hörükləyərdik. At muraddı, oğul, Koroğlu əbəs yerə demirdi ki, Həmzə, atı yaxşı saxla, at igidin qardaşıdır. Tərəkəmələrin ikinci nəqliyyat vasitəsi dəvə idi. Maya dəvələr vardı, vallah qoltuğunda nər gizlənərdi. Bu obada bir Sayalı arvad vardı, o yaxşı oxuyardı.

Nərgizlər,
Bənövşələr, nərgizlər,
Nər budlu maya gördüm,
Qoltuğunda nər gizlər.

Bu damaqda,
Bu kefdə, bu damaqda.
Maya nər sevdasında,
Nər  qanqal budamaqda.

Dəvənin ovsarı, nuarı çulu olardı. Quyruq doğan kimi dəvələr ağzı arana yatardılar. Maydan  atlardan  yaxşı qulun, dayça, day əmələ gələrdi.

Atlılar atın çapar,
Dayçalı sən də.

deyərdilər.
Elə ayğır atlar vardı, ilxının həndəvərinə bir ini-cinni buraxmazdı.
Eh! Ay oğul! Danışdıqca ürəyim soğan kimi soyulur. Mən dağların hər üzünü görmüşəm.

Vaxt olub ki, gün döşünü dağlayıb,
Vaxt olub ki, buludları ağlayıb.
Vaxt olub ki, sel-suları çağlayıb,
Vaxt olub sellənib seli dağların.

Vaxt olub ki, el dağlara sazlanıb,
Vaxt olub ki, gözəlləri nazlanıb
Vaxt olub ki, çiçəkləri tozlanıb,
Vaxt olub süzülüb balı dağların.

Vaxt olub ki, üzlü motal tutulub,
Vaxt olub ki, qoç qoyuna qatılıb,
Vaxt olub ki, azmanları satılıb,
Vaxt olub dəyişib halı dağların.

Vaxt olub ki, güneyləri yağlanıb,
Vaxt olub ki, bulaması buğlanıb,
Vaxt olub ki, bərxanası bağlanıb,
Vaxt olub yüklənib kəli dağların.

Vaxt olub ki, qaş-qabağı tökülüb,
Vaxt olub ki, alaçığı sökülüb,
Vaxt olub ki, el yaylaqdan çəkilib,
Boşalıb sinəsi dolu dağların.

Indi bu yaylaqlardan elat camaatının ayağı kəsilib, qız-gəlin qəhqəhəsi ilə xumarlanan buz bulaqlar için-için ağlayırlar. ərkən oğlanların nərəsindən dağ-daş lərzəyə gələrdi. Indi qu deyirsən qulaq tutulur. Yetim qalıb ocaq daşı, yurd yeri. Cıdıra çıxardı ərgənlərimiz, bax bu Xanlar taxtasında. Atların ayağından qığılcım çıxardı. At çapmaq, küştü tutmaq, bəlgə davası öyrənərdi igidlərimiz. Qurban, Ramazan bayramlarında aşıq gələrdi, saz tutub, söz qoşardı. Iki, üç gün halva umacı hazırlanırdı. Qalaylı mis teştlərdə halva çalardı ahıl nənələrimiz, maya bud gəlinlərimiz. Toylarımız olardı allı-güllü yaylaqlarda, otuz-qırx öyəc kəsərdilər bir yalağa, 7 gün 7 gecə toy çaldırardılar. Şiş paylayardılar yaxın obalara.

Heyf, cavanlığı verdim küləyə,
Hanı nənəm toy ununu ələyə
Qara zurna “Mirzeyini” mələyə,
Sındıram, a dağlar, süzəm, a dağlar.

Yaşım 90-nı haqlayıb, oğul. Dustaqlıq çəkməsəydim, qocalığı boynuna götürməzdim. Buralar hamısı bizim yaylaqlar  idi. Yay yaylaqda, qış  qışlaqda  olardıq. Qızılboğaz, Qarnıyarıq, Pəriçınqılı, Gödəkdərə, Şükürbəyli, Xəlfəli, Hocalmuradlı, Gəlinqayası, Qiyamadınlı. Bu yaylaqlarda dədə-babadan hərənin öz yurd yeri vardı. Niyazdüşən, Göyərçinlik, Tərxanlı, Dədəkişi, Qarakişi yurdları bu gördüyün yaylaqlar idi. Buralarda çox at oynatmışam. Qoyun sürüsü, dəvə qatarı, at ilxısı, mal-qara naxırını tutmurdu bu yaylaqlar. Qarış-qarış gəzmişəm bu yaylaqları.

Hər çeşmədən su içmişəm,
Mən bu dağlarda, dağlarda.
Gözəllərə gül seçmişəm.
Mən bu dağlarda, dağlarda.

Hə, oğul, Şura gələndə adamları çox incitdilər. Varını, dövlətini əlindən aldılar. Günahsız insanlara qolçomaq, mülkədar, xalq düşməni damğası vurdular. Biz məcbur olub obanı köçürdük Arazın o tayına, köçdük İrana. Bizim camaat Muğana bələd olduğu üçün gəlib sürü ilə qoyun, naxırla mal, ilxı ilə at, qatarla dəvə apardılar. Çox şuluqluq saldılar. Bəlkə o da təxribat idi. Şura hökuməti İran hökumətinə nota verdi. Ya mənim vətəndaşlarımı qaytar, ya da çapalçılığın qarşısını al. Iran hökuməti bizi Iranın cənubuna köçürmək qərarını verdi. Biz də fikirləşdik ki, gedib qürbətdə ölüncə evə bir adamın tutulmasına razı olaq, qayıdıb Vətənə, torpağa qismət olaq. Bir gecə karvanı çəkdik Muğana. Üç qardaş idik üçümüzü də tutub qatdılar  qazamata. Üç ay Bayıl həbsxanasında saxladılar. Həbsxananın işçilərinin çoxu ermənilər idilər. Onlar buzə işgəncə verir, sitəm edirdilər. Üç aydan sonra bizi yatab elədilər. Hansı həbs düşərgəsi idi bilmirəm, dedilər burada 3  min siyasi dustaq var. Biz bir küncdə qısılıb oturmuşduq. Bir nəfər bizə yaxınlaşıb Azərbaycan dilində dedi:
-Qardaşlar, görürəm təzə gəlmisiniz. Üstünüzdə qiymətli əşya, pul varsa, tanış-bilişə verin, saxlasınlar. Dustağın özündən 10 nəfər talançı əmələ gəlib sizi soyacaqlar.
Mən dilləndim:
-Məgər biz yatacuyux ki, bizi soyalar?
Həmin adam məsum baxışla:
-Siz yatsanız da, oyaq qalsanız da sizi soyacaqlar. Indidən başınıza çarə qılın, yoxsa...
Bizə məlumat verən adam çıxıb getdi. Mən durub qapıçıya yaxınlaşdım. Ona 3 manat verib xahiş etdim ki, 3 bel sapı gətirsin. Onda iki bel sapı oldu. Bir az keçdi yenə qapıya yaxınlaşdım. Qapıçı yerində yox idi. Gözümə samı yoğunluğunda, metrə yarım uzunluğunda bir dəmir dəydi. Onu da götürdüm, qoydum yanıma. Qardaşlarıma dedim:
-Siz təslim olsanız da, mən tabe olmayacağam.
Elə bu heyndə həbsxananın o biri başında bir vənəfsə qopdu. Ağlayan kim, yalvaran kim, eşitdiyim sözlər belə idi: qardaş, insafın olsun, ayaqqabımı aldın, şalvarımı niyə soyundurursan?
On nəfər quldur pal-paltarla dolu iki böyük bardanı sürüyə-sürüyə gəlib çatdılar bizə. Biri əlində par-par parıldayan bıçağı göstərib dedi:
-Tez olun, soyunun görüm, nəyiniz var, verin.
Mən qabağa yeriyib yazıqcasına:
-Uşaqlar, biz beş ay Bayılda yatmışıq, nəyimiz var, əlimizdən gedib, bizə toxunmayın, çıxın gedin.
Əlində bıçaq oynadan:
-Ara, Zavencan, bunda lezvu yeş (dilinə bax) e, sonra üzünü mənə çevirib, -indi bu bıçağı dürtərəm qarnına, bağırsaqların tökülər qabağına, bilərsən nə var, nə yox.
Biz çoxdan idi ki, bəlgə davası görmürdük. Mən cəld pencəyi soyunub doladım qoluma,  dəmir samını qapdım  qardaşlarıma qıy vurdum:
-Ədə, sağdan-soldan vurun, köpək uşağını.
Samı hansına dəyirdisə, çul kimi sərilirdi yerə. Quldurlar işi belə görüb qapını sındırdılar. Onlardan biri ermənicə dedi:
-Ara, dığerq paxenq, (adə, uşaqlar qaçın).
Onlar qaçdılar. Bunu görən dustaqlar bizi dövrəyə aldılar. Samı  əlimdə bir qəlbi yerə çıxdım qışqırdım:- Hamınızı qıracağam qorxaqlar. Siz üç min nəfər, onlar on nəfər.
Dustaqlar başlarını aşağı saldılar:- Birini bilirsiniz, birini bilmirsiniz. Onlara yuxarıdan qəyyumluq olmasa, siz deyən olar. Buradakı dustaqların yarısı azəri türklərdi. Başçımız isə Artuyunovdur. Quldurlar da onun adamlarıdır.
Bir azdan həbsxana rəisi gəldi:
-Əlinizə qurban olum, qəhrəmanlıq etmisiniz. Onlara hökumətin də zoru çatmır.
Bir həftə  keçdi, quldurların elçiləri gəldi, bizim şefimiz olsunlar, bizə böyükçəlik etsinlər.
Mən razı olmadım. Bir aydan sonra qərar çıxdı, biz qardaşları bir-birimizdən ayırdlılar.  Həmin vaxtdan bir-birimizi görmürük. Bundan belə də guman yoxdur.
Mən düşdüyüm həbs düşərgəsində 100 metrə dərinlikdə kanal qazılırdı Volqa-Don kanalı. Hər bir dustağa norma 100 çanaq torpağı qazıb aparıb kənara tökmək idi. Kim axşama normanı yerinə yetirə bilmirdisə, güllələyirdilər.  Dustağın dizində taqət yox idi. Ona görə də bəziləri oradan çıxa bilmirdilər. Elə çanaq qucağında gözlərini əbədi yumurdu. Dustağa qarşı amansızlıq, təhqir, haqsızlıq həddini aşmışdı həmin illər dustaqların bir çoxu cəzalarını o dünyada çəkib qurtardılar. Xəstəlik, qarın yatalağı dustağı əldən salmışdı. Burada ölüm əjdaha kimi ağzını açıb insanları udurdu. Əcəl dəyirmanında insan üyüdülürdü, əcəl dəryazı ilə insan bəşər övladı biçilirdi. Buranın əjdahası da, dəyirmançısı da, dəryazçısı da cəllad, o Koba-Stalin idi. Qamvoyların çoxu daşnak ermənilər, şovinist ruslardan idi. Bizlərdən tək-tük adam vəzifə başında görünərdi. Bir gün mənə Muğandan bir az pendir gətirmişdilər. O pendir məni ölümün pencəsindən aldı. Pendiri aparıb rəisin evinə verdim. Iki gündən sonra o məni çağıtdırdı yanına və dedi:
-Dustaq, çayçı işləyə bilərsən?
-Canla-başla, yoldaş rəis.
Həmin gündən məni dustaqların baraklarından ayırdılar. Bir adamlıq barakda yaşadım. Bir müddət çayçı işlədim, özümə gəldim. Mənə gələn pay-puruşu rəisin evinə verirdim. El oğlanlarıma gücüm çatan yaxşılığı edə bilirdim. Çoxuna təmkin dururdum. Kefimin durulan vaxtı rəis məni çağırdı və dedi:
-Dustaq, təzə qərar çıxıb, bizə təlimat göndəriblər ki, hardasa dustaqlar çaydan zəhərləniblər. Ona görə də dustaqdan çayçı olmaz. Indi görüm sənə nə iş fikirləşirəm. Hələlik mən bir qərara gələnə qədər buralarda gözə görünmə.
Bir  həftə keçdi.bir səhər ertə mən əvvəl yaşadığım barakın dustaqların sıraya düzdülər. Mən də həmin cərgədə dayandım. Rəis taxtadan düzəlmiş stol kiminin üzərinə çıxdı. Dustaqlar, normanı yerinə yetirə bilməyəndən 18 nəfər güllələnib. Bu gün də 3 nəfər sizin gözlərinizin önündə güllələnəcək. Ona görə də normanı yerinə yetirməyənlərə aman yoxdur. 
Bu gün palkovnik yoldaş Arakilov Edik bizim qonağımızdır. Alqışlayın, Arakilovu! Sağında-solunda, arxasında əli silahlı əsgərlərin müşaiyyəti ilə yekəpər bir adam taxtın üstünə çıxdı. Sıraya düzülmüş dustaqları iti, qəddar baxışı ilə süzdü. Dustaqlar, siz Şura hökumətini istəməyən adamlarsınız. Hamınızın belində “xalq düşməni” damğası var, ləkəlisiniz. Təkcə siz yox, sizin bütün nəsliniz ləkələnib. Onlar da ciddi nəzarətə götürülüb. Bir qismi vətən dəyişikliyi olunub, Qazaxıstana, Sibirə göndərilib, onlar siz hüquqlu dustaq deyillər. Ancaq az fərqiniz var. Sizlərdən bəziləriniz həmişəlik dustaqasınız, ona görə də təmizə çıxmaq istəyirsinizsə, özünüzü  nümunəvi aparmalısınız, biz də sizin “delonuza” yaxşı sözlər yazaq. Bu gün sizdən 3 nəfər “xalq düşməni” normanı yerinə yetirə bilmədikləri üçün güllələnəcək. Onları şəxsən özüm güllələyəcəyəm. Güllələnməyə məhkum olanları gətirin, deyə elə bağırdı ki, dustaqlar dik atıldılar. Dustaqların üçü  də azəri türkləri idilər. Yoldaş Arakilov əlindəki onaçılan mahuzerlə onların hərəsinə 3 güllə vurdu və irişə-irişə bir güllə də “zapaz” qalsın dedi.
1953-cü ildə cəllad Stalinin ölünü dustaqların vəziyyətlərini az da olsa babatlaşdırdı. Qərar çıxdı ki, siyasi dustaqlar azad olunurlar. Ancaq öz vətənlərinə yox, başqa yerlərə getsinlər. Mən də əlacsız qalıb üz tutdum Aşqabada. Bir müddət orada çobançılıq etdim. Sonra Fatma adlı bir qadınla ailə qurdum. Doğma vətənə əlim çatmadı, ünüm yetmədi. 60-cı ildə bir az pul topladım. Gizlincə gəldim vətənə. Təzəcə evə çatmışdım ki, dedilər iki əsgər bizə tərəf gəlir. Anam cəld tərpəndi. Yükü uçurdub tökdü üstümə, guya evdə yır-yığış edir.əsgərlər evi ələk-vələk elədilər.üstümdə bir cecim qaldı, məni görmədilər. Mən həmin gecə geri qayıtdım. Düz 40 ildir bu dağlara tamarzıyam.  Indi ömrün qürub çağında dağların ziyarətinə  gəlmişəm. Xanalı kişi yerindın durdu, onun həsrət dolu baxışları bir də dağları dolandı.  Kim bilir, o hansı hisləri keçirirdi.   







Комментарии

Популярные сообщения из этого блога

Sumqayıt haqqında şeirlər

N. Gəncəvinin əxlaqi-etik baxışları

Dayaq olsa