Zəngəzurun el qəhrəmanı

Zəngəzurun el  qəhrəmanı

Şirin əfsanələr diyarı, başı bəlalar çəkən, məşəqqətlərə düçar olan qədimlərdən qədim, ağsaçlı ulu Zəngəzurum! Qaçaq Nəbi, qaçaq Qardaşxan, qaçaq Nuruş, qaçaq Süleyman, qaçaq Musa Cağazurlu, Ağəmməd, kişi Tavat, çal Aslan, ovçu Qaraş, Şamil Kürdoğlu, Alı Safoğlu, Soltan bəy kimi el qəhrəmanları, neçə-neçə sayseçmə igidləri ərsəyə çatdıran məkan! Keçən əsrin 60-cı illərində yaşlı adamlardan, dünya görüşü geniş, mənəviyyatı zəngin ziyalılardan, əsl kişilərdən adları çəkilən el qəhrəmanları barədə çox eşitmişəm. Şükarlı Şamil Kürdoğlunun igidliyindən, qoçaqlığından, qorxu bilməzliyindən, geri dönməzliyindən, Vətənə, torpağa, millətə olan hədsiz məhəbbətindən, dostluğa sədaqətindən , mərdliyindən, mətanətindən, səxavətindən, ağızdolusu danışırdılar. Onu da deyirdilər ki, Şamil Kürdoğlunun oğlu Abbas didərginlik həyatını Noraşın rayonunda yaşayır. Onu tez-tez  Bazarçayda görürlər. Abbas  kişi Noraşın Kolxozlarının birində ferma müdiri vəzifəsində çalışır.

Bir dəfə yolum Bazarçay yaylaqlarına düşmüşdü. Abbas dayını sorağlayıb tapmaq, atası Şamil Kürdoğlu haqda məlumatlanmaq, deyilənləri gerçəkləndirmək qərarına gəldim. Axtardım obanı tapdım, lakin Abbas dayını tapmadım. Alacıqdan dünya yormuş bir qadın çıxdı sevincək halda Noraşınlı ləhcəsində:

-Buyurun içəri, eşikdə durmayın də bə! Abbas yoxdu evi ki burdadı.

Mən razılıq elədim, başqa vaxt gələrəm. Geri dönmək istəyəndə Səməngül nənə azərbaycanlı qadına xas olan həya ilə soruşdu:

-Bağışlayın, hardan gəlmisiniz?

-Zəngəzurdan –deyə cavab verdim.

Zəngəzur sözünü eşidən kimi arvadın çöhrəsi dəyişdi, sevincək oldu.

-Bizim də əslimiz oralıdı. Şükar kəndini eşitmiş olarsınız. Erməni-müsəlman davasında Əndirənik (onun ciyəri yansın) bizim kəndi yandırdı, adamları qırıb çatdı, qaçaq saldı. Bu Abbasın atası Şamil kişi iki doğma qızını... -o bir az kövrəldi, qəhərləndi, yaylığının ucu ilə gözlərinin nəmini sildi, özünü ələ aldı, sözünə davam elədi:

-Kişi görürki, ermənilər kəndi mühasirəyə alıblar, qızlar ələ keçməsin deyə elə bir iş görür...Kişinin öldüsündən, qaldısından xəbərimiz olmadı. Həmin vaxt iki gəlin ləyaqətləri tapdanmasın deyə özlərini qayadan atırlar. Indi bizimkilər ora “Gəlinqaya” deyirlər...

Bir müddət sonra Abbas dayını “Leyliqaçan”  yaylağında  tapdım. Atası Şamil haqqında, bacıları barədə bildiklərini söyləməsini xahiş etdim. O, dərindən köksünü ötürdü,  cibindən dəsmal çıxardıb gözünün nəmini sildi.

-Nə deyim, ay oğul? Erməni quldurları mənə elə yaralar vurub ki, o nəsil-nəsil qövr edəcəkdir. Mənim tüfəng atan vaxtım idi. Kəndimiz daşnaklar tərəfindən mühasirəyə alınmışdı. Erməni cəlladları əllərinə düşən müsəlmanlara divan tutur, ağıla sığmayan işgəncə verir, var-dövlətini talan edir, bakirə qızlarımızın, ismətli gəlinlərimizin ismətinə toxunur, ləyaqətlərini vəhşicəsinə tapdalayırdılar.

Hər dəfə xaraba kəndimizi görəndə xəyalım dolanır, başımdan papaq qalxır, tüklərim biz-biz olur. Atam daşnaklara qarşı mübarizə aparmaq üçün kəndin sayseçmə adamlarını başına yığıb dağlara çəkilmişdi. Atam qorxu-hürkü bilməyən, vuran-tutan adam idi. O, vəziyyətin çətinləşdiyini görür, bacılarıım düşmən əlinə keçməsin deyə qəti qərar qəbul edir. O, gecə ikən xəlvətcə kəndə gəlir və bacılarımı...

Abbas dayı yaman kədərləndi, qəzəbindən gözləri az qala hədəqəsindən çıxacaqdı. Dodaqları əsdi, qəhər onu boğdu, söz ağzında dondu. Gözlərindən axan yaş damcıları sifətinin çallaşmış tükləri arası ilə aşağı çənəsinə doğru axdı. O əlinin arxası ilə gözünün yaşını sildi, bir az toxtadı.

-Sən Allah bağışla, sənin qarşında...Hə, kişi nə  qədər fikirləşir çıxış yolu tapa bilmir. Kəndin günahsız, sadə adamları qaçıb kahalarda, mağaralarda, dəlmələrdə daldalanırdılar. Atam əvvəl-əvvəl hikkəsini cilovlaya bilir. Lakin daşnaq gülləsinin səsi kəndin qənşərindəki “Qartal qaya”da əks-səda  verəndə, qərarını qətiləşdirir. Onun ata qəlbi daşa dönür. Namusu heç nəyə qurban vermək olmaz,-deyir. Azğınlaşmış, quduzlaşmış cəlladların yırtıcı caynağı onun qızlarına toxunmasın deyə, bir az da cəsarətlənir, bacılarımı yanına çağırır və deyir:

- Kövhər, Nigar mənim ciyarparalarım! Vəziyyət gərginləşib, yol-riz tutulub, ümid qapıları bağlanıb. Siz evdən çıxıb “Qanlıgədi”yə tərəf qaçın. Mən gavurların qabağını kəsəcəyəm. Vaxt itirmək olmaz, tez olun.

Kövhər atamın boynuna sarılır. O, qonşumuzun oğlu Eldənizə nişanlı idi. Orucluq qurtaran kimi toyları olmalı idi. Tay-tuşları arasında Eldənizin qolunu qanıran, kürəyini yerə sərən olmamışdı. Eldənizgil “Daşlıkaha”da qalırdılar. O, gecə gəlir kəndə yanacaq aparsın.  Quldurlar onu qamarlayıb tuturlar. Azğın dığalar onun qənşərinə şərt qoyurlar ki, get nişanlını gətir bir gecəlik ver bizə, səni buraxaq. Eldəniz qabağından yeyən deyildi, ha! O, üzünü erməni dığalarına tutur:

-Ana-bacısını, qız-gəlinini hərraca qoyan, namus-qeyrəti olmayan bir millət var, o da sizin millətdir. Bərkə düşəndə ilan kimi dil çıxardan, məqam çatanda zəhərini insanların qanına yeridən vəhşi sizsiniz. Mən sizin kimi yırtıcılardan rəhm gözləmirəm, çörək itirən namərdlər!

Abbas dayı elə yanırdı ki, onun baxışından yağan alov, qəzəb, kin açıq-aydın hiss olunurdu.

Cəllad dığalar Eldənizi aparıb “Qoyunbasılan” dərədə doğramışdılar, deyə sözünə davam etdi Abbas dayı. Hə, onu deyirdim axı, Nigar atamın əllərindən öpür və  evdən çıxırlar. Ata qəlbi doğram- doğram doğransa da, ilan kimi qıvrılıb açılsa da fikrini dəyişmir. O, gözünü həyət-bacaya, daşa-divara, çölə-bayıra zilləyir. Ona elə gəlir  ki, daş-divar, ağaclar, yarpaqlar, axan sular hamısı matəm libası geyiniblər, qan ağlayırlar. Elə bil hər yan, yer-göy ağı deyib, bayatı çağırır:

Bala dağı,

Bürüyüb lala dağı.

Hər yaralar sağalar,

Sağalmaz bala dağı.

Qızlar küçə qapısına çatanda atam sonuncu iki gülləsini “Beşaçılan”ın xəzinəsinə qoyur, barmağı tətiyə toxunan kimi güllə açılır. Sərv boylu, qəddi-qamətli dağ gözəlləri yaralı maral balası kimi yerdə  çabalaya-çabalaya tərlan gözlərini əbədi olaraq yumurlar. Onların al qanları bir-birinə qarışıb axıb çuxurda laxtalanır. Al qanına bulaşan qızlarını görəndə, atam nalə çəkir, fəryad qoparır. Onun qəlbində daşnaq zülmünə, erməni cəlladlarına qarşı intiqam hissi daha da güclənir. Iki növcavanın arzuları gözlərində qaldı, nakam ömür yaşadılar. Atam nə qədər sarsılsa da, artıq gec idi, olan olmuşdu. Bütün bəndi-bərəni ermənilər tutmuşdular. Atam mühasirədən çıxmaq üçün yollar axtarır. Düşdüyü təhlükədən xilas olmaq üçün heç bir imkanı olmayan insan Yaradana yalvarır. O, “Allah, Məhəmməd, ya Əli” deyib üz tutur “Çürükqaya” tərəfə.  Sən demə ermənilər gəlib orda güdükdə durublar. O, “Qanqallıyurd”a yaxınlaşanda hənirti duyur. Görür ki, ermənilər mısıda-mısıda ona tərəf gəlirlər. Atam tüfəngi onlara sarı tuşlayır. Birdən:

-Ara Şamilcan bizıx, Arakelam, sən astvas, bizi qırma.

Atam da Arakeli tanıyır. Onlar uzun müddət “dost” olublar, duz-çörək kəsiblər. Arakel hiyləyə əl atır, şirin dilini işə salır. Atamın gülləsi olmadığını bilən kimi:

-Ara, Şamilcan hardan gəlib, hara gedirsən? Ara, ay dəli musurman, keçinin əcəli çatanda buynuzunu çobanın çomağına sürtər. Ara, gecənin bu vaxtı hər yan qaçaq, quldur, ara, qurd ürəyi yemisən?

Arakelin dost kimi danışmasına atam onsuz da əhəmiyyət vermir. Lakin bilir ki, iş işdən keçib. “Beşaçılan”ı nərildədən, quldurları yerə sərən gülləsi qurtarmışdı. Beş-alti quldura silahsız necə cavab verərdi?

Quldurlardan biri soruşur?

-Arakel gerri,(dayı) bu kimdir belə naziyla oynayırsan?

Arakel zibil yemiş qarğa kimi özünü dartır:

-Bu ermənilərin qatı düşməni Şamil Kürdoğludur, eli.

O, atamın tüfəngini dığalara göstərib deyir:

-Bu “Beşaçılan”la Şamil nə qədər erməni qırıb astvas (Allah) bilir.

-Çox tələlərdən qaçıb qurtarmısan, Kürdoğlu. Indi sən düşdüyün tələdən çıxa bilməyəcəksən, Şamilcan. Ara, tez qaçaqların yerini de, yoxsa səni bu“Çürükqaya”nın kahasında çürüdəcəyəm. Ara, ay dəli müsürman, eşitməmisən, erməni ilə dost ol, ancaq çomağını yerə qoyma,- deyiblər.

-Ara, sənin başına ayrılan pulu alıb kep edacağam, eli. Ara, Ardem, onun qollarını, qıçlarını bağla sal kahaya. Bizim Andronik paşaya bundan layiqli hədiyyəmiz olmayacaq. Ara, başına pul ayrılan Şamil itoğlu budu eli.

Onlar atamı üç gün qaranlıq, rütubətli kahada saxlayırlar. Kahada üç gün cəhənnəm əzabı çəkən atmı gecə aparıb Qarakilsənin  həbsxanasına, bir adamlıq qazamata atırlar.

Artıq Zəngəzur daşnakların lideri Andronik Uzunyanın əlində idi.

Qısa məlumat: Andronik Uzunyan1865-ci ildə Sasun vilayətinin Qarahisar şəhərində nacins erməni ailəsində doğulub. Hələ gənc yaşlarından tufeyli yaşamağı, asan yolla pul qazanmağı, varlanmağı qarşısına məqsəd qoyur. Elə bu arzu ilə də özü xasiyyətli erməniləri başına toplayıb silahlı dəstə düzəldir. Türklər yaşayan kəndlərə, qəsəbələrə, obalara  basqınlar  edir, külli miqdarda mal-qara aparır, qənimət əldə edirlər. 1894-cü ildə Türkiyədə qiyam qaldıran erməni hərəkatına qoşulur. Bu hərəkatda uduzduğunu görüb terrorçu dəstə təşkil edir, təxribatlar aparır. Türklərin say-seçmə adamlarını, tanınmiş ağsaqqallarını öldürür, qızlarını, uşaqlarını oğurlayır, qətlə yetirir və meyidlərini ayrı-ayrı türk kəndlərinə atırdılar. Onun ətrafında toplanan  ermənilər türklərə qarşı amansız olmaq, bir erməni ölsə, on müsəlman öldürmək, başını kəsmək, qolunu sındırmaq, bıçaqla oyub gözünün bəbəyini çıxarmaq, baldırının  dərisini soyub duz səpib keçiyə yalatdırmaq, ətlə dırnağın arasına iynə yeritmək tapşırığını verirdi. 1914-1915-ci illərdə başlanan  iğtişaşın  dalğası 1918-ci ildə Zəngəzura gəlib çatır. Daşnaq lideri Andronik Uzunyan  özü xasiyyətli erməniləri başına toplayıb keçir Naxçıvana. Həmin vaxt saxta sənədlərlə mərkəzə müraciət edən Şuamyan V.İ.Leninə belə bir teleqram vurur.

“Andronik Uzunyan Naxçıvanda Şura hökumətini qurdu, ona əlavə kömək lazımdır. Stepan Şuamyan”.

Lakin Naxçıvanın ürəyi olan nehrəmlilər Andronikə aman vermirlər. Digər tərəfdən Osmanlı ordusunun Naxçıvana yaxınlaşdığını bilən daşnak dəstəsini götürüb Culfa-
Ordubad istiqamətində Mehriyə, ordan Qacaran-Qafan istiqamətində irəliləyib keçir Gorusa.

O, özü ilə Türkiyədən gətirdiyi erməniləri “Qaxtaqan” (qaçqın) adlandırırdı. O, üzünü onlara tutub deyirdi:

-Qaxtaqanlar, elindən, obasından ayrı düşmüş yazıq, məzlum ermənilər. Mən sizin dərdinizi bilirəm. Yaşamağa eviniz, yeməyə çörəyiniz, əkməyə torpağınız yoxdur. Siz onları Ərdəhanda, Kasrda, Sarıqamışda qoydunuz. Mən sizi bu hala salan türklərdən Türkiyədə intiqam ala bilmədim. Ancaq intiqamı bu Zəngəzurda türklərin bir qismi olan müsəlmanlardan alacağam. Budur, müsəlmanların qəhrəmanlarından biri  erməniləri qırıb-çatan Şamil Kürdoğlu bizim əlimizdədir. Lakin başı da bədəninin üstündə gətirilib.

Qarakilsə qazamatında atama yaman işgəncə veriblər. Abbas dayı yanıqlı-yanıqlı danışmağa başladı:

-Arsen adlı daşnak insanlıq keyfiyyətini itirmiş qaniçən, başkəsən cəllad atama ağır işgəncə verir. Andranik Uzunyanın tapşırdığı kimi barmağını qapının arasında saxlayıb, dırnağının mayasına iynə yeridir, suda  saxlanan kərməşov çubuqla gündə üç dəfə döyürdülər. Lakin atam vüqarını əymir, məğrur dayanır, yoldaşlarının yerini demir. O, üzünü Arsenə tutub deyir:

-Alçaq, güllələ məni.

Arsen rişxəndlə:

-Ara, ay dəli müsürman, ara eşitməmisən ki, kirpi ilanı birdən yemir. əvvəlcə onu öz tikanlarına çırpır, heydən salır, sonra da yeyir. Sənin tez ölməyin mənə sərpəli deyil. Istəyirsən ölməyəsən, qaçaqların yerini de. Mən də səni öldürməyim, buraxım çıx get evinə, eli.

-Mən qaçaqların yerini bilmirəm vəhşilər, cəlladlar. Sizdən imdad da istəmirəm.

Atamın bu sözləri Arsenin xoşuna gəlmir. Onun əmri ilə atamın sağ baldırının dərisini soyurlar duz səpirlər, əldə öyrədilmiş keçilərə yalatdırırlar. Bütün işgəncələrə tab gətirən atamı aparıb “Göyuçuğun” qayasından atırlar. 1918-1920-cı illərdə Zəngəzurda ağla sığmayan vəhşiliklər törədib ermənilər. Dərələyəz mahalında, İrəvan qəzasında yaşayan azərbaycanlılara da divan tutublar. Lakin elin-obanın sayseçmə vuran-tutan oğulları da az olmayıblar.  Bir məsələ var ki, qoçaq adamlar bir-biri ilə ittifaq bağlayıb, əlaqə saxlamayıblar. Tutalım ki, Zəngəzurda görkəmli adamlar məhv ediləndən sonra Dərələyəzin igidləri xəbər tutublar.  Dərələyəzdə baş verən faciələri başqa bölgələrdə xəbər tutana kimi iş işdən keçir.  Birləşməmək, bir-birinə dayaq durmamaq  ucbatından başımıza belə müsibətlər gəlib.

Daşnaklara qarşı vuruşanlardan biri də qaçaq Qardaşxan olub. Zəngəzurda qaçaq Nuruş, qaçaq Qardaşxan, Şamil Kürdoğlu, Dərələyəzdə Alı Səfoğlu, Əhmədalılarda qaçaq Süleyman daşnaklara qarşı vuruşublar. Ancaq onlar təkbaşına vuruşublar, qüvvələrini birləşdirməyiblər. Ona görə də ermənilər Qərbi Azərbaycanı bölgə-bölgə  işğal edə biliblər.  Şamil Kürdoğlunun ələ keçməsi qaçaq Qardaşxanı hədsiz dərəcədə sarsıdır.

-Şamil Kürdoğlu bizim belimizi sındırdı,-deyir.

Onunla keçirdiyi günlər kino lenti kimi gəlib gözlərinin özündən keçir. Qoçaq adamlardan biri də Cəfərli Səməd idi. Daşnaklarla vuruşanda... “Səməd ölən dərə” deyirik ora. Səməd başına dəstə toplayıb kəndin ətrafında bəndərgahlar düzəltmişdi. Stepanı öldürəndən sonra ermınilər onun qorxusundan evlərində yata bilmirdilər. Vəlməmmədli Musa da qorxu bilməz, atdığı yayınmayan, millətini, torpağını, namusunu ürəkdən sevən bir adam idi. Bizim kənd arxasını söykədiyi  “Qızılqaya” çoxlarını yağı gülləsindın xilas edib. Musa vuruşa-vuruşa gəlib qayada bələd olduğu “Keçi kahası”na girir. O kaha elə kahadır ki, yüz adam gələ ora girə  bilməz. Üç döngədən sonra kahanın içərisinə çatmaq olur, bərk kahadı. Xülasə, Musa beş gün mühasirədə qalır. O, gecənin birində canını dişinə tutub, inamına, haqqa güvənib kahadan çıxır. Onu görmürlər. Görənlər də üzlərini yana çevirib özlərini görməməzliyə vururlar.  Musa Məmmədli orta cadaya çatanda bir güllə atır. Onun dostları Asvar kahasında güdükdə dururmuşlar. Musanın gülləsinin səsini elə bir tanıyırlar, cavab atəşi açırlar və dəstə  Musanı tapır. Elə həmin gecə Musanın dəstəsi İnfil, Ədil, İslam, Cəfərxan daşnaklara bələdçilik edən satqın ermənilərdən beş nəfəri ələ keçirirlər. Şamil Kürdoğlunun qisasını alırlar.

Ərikli, Şükar, Şükarlı, Məliklər, Saybalılar yerlə yeksan edilir. Şükar kəndinin sakinlərindən qaçıb canını qurtaralar da olub, düşmən pəncəsinə ilişənlər də. Kəndin əlsiz-ayaqsızlarını, uşaqları, qadınları, qocaları, xəstələri sıraya düzüb gətiriblər  “Gəlin atılan qaya”nın üstünə. Bir əmrlə hamısını qayadan töküblər, qırıblar. Elə ailə olub ki, nəsli kəsilib, kəndi insan nəfəsindən tamam təmizlənib, dığalar evlərə od vurub yandırıblar. Mal-qaranı, qoyun-quzunu yığıb aparıblar. Əclaflar itləri, uzunqulaqları da güllələyiblər. Başı zəncirli itlər, ayağı hörüklü atlar, əzab-əziyyətlə acından, susuzluqdan ölüblər. Təxmini hesablamalara görə həmin kənddən 2000 qoyun, 750  baş  qara mal, sayı-hesabı bilinməyən dana-buzov aparıblar. 377 insanı qətlə yetiriblər. Şükar, Ərikli kəndlərinin sağ qalanları Şahbuz rayonuna sığınıblar. Vətən məhəbbəti ürəklərdən  çıxmayıb, məsgunlaşdıqları yeri Ərikli, Şükar, Pulkənd, Ağdü adlandırıblar. Bu gün də onların adları belədir.

Bakı-Sumqayıt yolunun  kənarına diqqətlə baxsanız işğal olunmuş kəndlərimizin, rayonlarımızın, qəsəbələrimizin adları yazılmış lövhələr görərsiz. Xalq elinə-obasına, torpağına məhəbbətini, sevgisini həmişə qəlbində yaşadır. Bu yaxınlardaTərtər rayonuna getmişdim. 1948-ci ildə köçürülənlər məsgunlaşdıqları bölgəyə “İrəvan” adını qoyublar. Indi hamı onlara irəvanlılar deyirlər. Aqillərimiz nə deyirsə, həyatda o öz əksini tapır. Abbas Səhhət necə gözəl yazıb:

Vətəni sevməyən insan olmaz,

Olsa, o şəxsdə vicdan olmaz.

Zəngəzurda yaşayan müsəlman kəndlərində daş-daş üstə qalmamışdı. Kəndlərə od vurub yandırırdılar. Min bir əzabla qurulan binalar xarabaya çevrilirdi. Bizim kəndin adı Şükardı. Eşitmiş olarsan, general Akim Abbasov da bizim kənddəndir. O vaxt Ərikli, Şükar camaatı Naxçıvan torpağına-Şərura keçirlər. Orada qalıb yaşayanlar kəndlərinin adını da yaşadırlar.

Bəli, 1918-ildə Zəngəzurda azəri türkləri yaşayan 27 kəndi viran qoydu Andrenikin quldur dəstəsi. Hortuyuz, Zabazadır, Dulus, Ərəfsə, Qarakilsə, Şam, Darabas, İrmis, Bəhluli Kürdlər, Qalacıq, Dərəkənd, Ağdü, Vağadi, Urud, Qızılcıx, Şəki, Dəstəqert, Sofulu, Murxuz, İşıqlar, Comardlı və s. Azəri türklərinin qanını içən cəllad qəddar daşnak generalı Andronik  Uzunyan çox quduz sərkərdə idi. Onun azğın dəstəsi insan düşüncəsinə sığmayan,   dünya təcrübəsində bəlli olan bütün işgəncə növlərini bizim millətin üzərində tətbiq edirdilər. Adamların lüt kürəyinə qaynar samavar bağladıb onların əzabından həzz alır, əsirləri kahalara doldurub kərmə, təzək, küləş yandırıb tüstü ilə qırırdılar. O vaxt bizim qızlar uzun hörük saxlayırdılar. Mahnılarımıza da hopmuşdu o hörüklər.

Qulac-qulac hörüklərin ilandı,

Incimərəm sal boynuma dolandır.

Qızlarımızın  elə uzun saçları vardı ki, onların ucu topuqlarına çatırdı. Bulaqdan səhəngi öz hörükləri ilə aparırdılar. Erməni quldurları uzun hörüklü qızların saçlarını dibindən kəsir, özlərinə çatı toxutdurur, sonra da boğazlarına siyirtmə taxıb ərik ağaclarından asarmışlar. Murdar erməni həkimləri sağlam oğlan və qızların başlarını kəsib qanlarını xüsusi qablara yığıb aparırmışlar.

Hamilə qadınlarımızın qarnına nizə soxur, körpə uşaqları singiyə taxıb yolun kənarına düzürmüşlər. Çağaları ölmüş anaların döşündə qoyurmuşlar əclaflar.

1918-ci ildə daşnak lideri Andronik Uzunyanın quldur dəstəsi Zəngəzurun azərbaycanlılar yaşayan 115 kəndini yerlə-yeksan eləyib 7729 nəfər soydaşımızı qətlə yetiriblər. Onların 3257-si kişi, 2276-sı qadın, 2196-sı kiçik yaşlı uşa     qlar olub.

Mən Abbas dayı ilə görüşüb ayrılanda elə bil bu söhbətimizdən yaylaqlar da eşitdikləri haqsızlıqdan qatı dumanla üzlərini örtmüşdülər.