ƏVƏZ MAHMUD LƏLƏDAĞ

ƏVƏZ MAHMUD LƏLƏDAĞ - 80

NIYƏ SAZ ÇALMADIN, LƏLƏDAĞ ƏVƏZ?!

Quş qanadlı illər ömürdən gəlib keçdikcə bir də gözünü açıb görürsən ki, çox şeylər arxada qalıb, irəlidə isə səni ömrün qürub çağı gözləyir. Və bir də düşünürsən: bu ötən illərdə nəyi qazandım, nəyi itirdim? İtirdiklərim qazandıqlarımdan qat-qat çox olsa da, dostlarımı ən qiymətli qazanclarımdan saymışam. İnsanın həyatda dostları çox olur, vəfalı dost isə müdriklərin dediyi kimi, tək-tək olur. Əvəz Mahmud Lələdağı da həmişə müdrik və ağsaqqal dost mövqeyində görüb tanımışam.

Yaxşı yadımdadır: 1989-cu qanlı-qadalı günlərində Qərbi Azərbaycandan zorla deportasiya olunan soydaşlarımıza mənəvi və maddi dayaq duran, onların ümid-güvənc yerinə çevrilən insanlardan biri də Əvəz müəllim idi. Mən də həmin günlərdə Ə.Lələdağla tanış oldum və bizim tanışlığımız dostluğa çevrildi. Ötən otuz ilə yaxın bir müddət ərzində onun gözəl və mehriban ailə başçısı, bacarıqlı pedaqoq, istedadlı şair və xalq etnoqrafiyasını dərindən bilən bir insan kimi görüb tanıdım.

Əvəz Lələdağın ömür-gün salnaməsi olduqca zəngindir. Cəmi bir neçə həftə əvvəl ulu Tanrının ona verdiyi ömrün səksəninci ili tamam oldu. Bu səksən ilin yarım əsrdən bir az da çoxunu Əvəz Lələdağ bədii yaradıcılığa həsr etmişdir.

Xalq ədəbiyyatına, milli-etnik yaddaşa qırılmaz tellərlə bağlı olan Ə.Lələdağın poeziyası öz şəhdi-şirəsi ilə insanı bir anda özünə çəkir. Onun istər lirik, istər epik, istərsə də publisistik və dramaturji yaradıcılığında ulu Zəngəzurun poetik obrazı başlıca yer tutur. Şairin poeziyasında özünün poetik və qan yaddaşında ədəbi aləmə gətirdiyi Zəngəzurun təbiəti dağlar, dərələr, bulaqlar, qayalar, gədiklər bədii təsvir obyekti səviyyəsində ümumiləşdirilir. Eyni zamanda bu ümumiləşdirmədə oxucu doğma Azərbaycanın əsrarəngiz təbiətinin tükənməz sevgi ilə tərənnümünü müşahidə edir, sevir və ona vurulur:

Bulaqları gözəllərin gözləri,

Dərələri igidlərin diz yeri,

Qayaları Koroğlunun şeşpəri

Qartalların yuvası var bu dağda.

Əvəz Lələdağın şeirlərində Əriməz Sandıqqaya, Leyliqaçan, Üçtəpə, Qanlıca və sair kimi toponimlər obrazlı deyimlərin axarında poetik səciyyə daşıyır. Zəngəzur ellərinin milli məişəti, etnoqrafik mərasimləri, özünəməxsus yaşam tərzi onun peyzaj lirikasının başlıca xüsusiyyətləridir. Əvəz Lələdağ kökündən köməcinə, iliyindən tutmuş sümüyünədək kənd ruhunda köklənib, torpağa bağlı bir şair kimi torpaq ətirli, torpaq bərəkətli şeirlər yaradıb... Şairin poetik yaddaşı həssas oxuculara Qılıncyalın, Əriməzin, Göbəkdaşın keçmişini danışır, onun əlindən tutub qarış-qarış Zəngəzuru, Ağbabanı, Dərələyəzi gəzdirir.

Yığcam lirik təsvirlər, xalqımızın şifahi yaddaşından süzülüb gələn canlı deyimlər dağların poetik tablosunun tamlığını yeni çalarlarla zənginləşdirir, milli koloriti daha da gücləndirir:

Qış qulun saldımı, payız çıxmamış,

Alalı görünür başı dağların.

Babam tayasını hələ yığmamış,

Kəsdi gədikləri qışı dağların.

Məlumdur ki, qış dağlara daha tez düşür. Örnək gətirdiyimiz bənddə müəllifin diqqətcil müşahidəsi, xalq danışıq dilindən gələn söz və ifadələr bu təbiət hadisəsinin bədii-estetik mənasını inandırıcı şəkildə əks etdirir.

Yaylaq həyatı qədimdən bəri xalqımızın məişətinin, ictimai-iqtisadi münasibətlətinin mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. “Yaylaq mövsümünə hazırlıq və köç elat əhalisinin həyatında mühüm bir hadisə sayılırdı. Demək olar ki, yaz köçünə bütün qış müddətində hazırlıq görülürdü... Yaylaq köçünə birgə qalxmaq barədə razılıq əldə edən kəllədarlar (iri davar sürüsü sahibləri) öz aralarında ən varlı sahibkarlardan birini odabaşı seçirdilər. Obanın köçə hazırlanması işinə bilavasitə o, məsuliyyət daşıyırdı.

Yaylaq köçünün başlanması el-obada bayram şənliyini xatırladırdı. Hamı təmiz və səliqəli geyinirdi. Onlar nəinki özlərini bəzəyir, hətta yüklənmiş öküz, kəl, at, dəvə və arabaları da bəzəyirdilər”.

Ə.Lələdağ “Mən dağların hər üzünü görmüşəm” qoşmasında yaylaq mövsümünü, elat camaatının məişətini etnoqrafik detallardan yerli-yerində istifadə etməklə təfərrüatı ilə əks etdirir:

Vaxt olub ki, güneyləri yağlanıb,

Vaxt olub ki, bulaması buğlanıb.

Vaxt olub ki, barxanası bağlanıb,

Vaxt olub yüklənib kəli dağların.

Vaxt olub ki, üzlü motal tutulub,

Vaxt olub ki, qoç qoyuna qatılıb,

Vaxt olub ki, azmanları satılıb,

Vaxt olub dəyişib halı dağların.

Vaxt olub ki, qaş-qabağı tökülüb,

Vaxt olub ki, alacığı sökülüb,

Vaxt olub ki, el yaylaqdan çəkilib,

Boşalıb sinəsi dolu dağların.

Erməni təcavüzkarları tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının işğalı, bir milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkünün problemi, Qarabağ müharibəsi, milli müstəqillik uğrunda mübarizə, 20 yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı, milli soykökə qayıdış, özünüdərkə çağırış və sair ideyalar Ə.Lələdağın lirik-epik poeziyasının əsas istiqamətlərini təşkil edir. Onun “Qələbə biizmlədir”, “Laçınlılar, tez qayıdın Laçına”, “Şəhid”, “Haray, dünya, haray”, “Yurd yanğısı”, “Xocalı harayı”, “Qisas qiyamətə qalmasın gərək”, “Qana bulaşan üzük” və digər şeir və poemalarında erməni təcavüzkarlarının vəhşilikləri, torpağqlarımızı onların qanlı caynaqlarından azad etməyə çağırış, vətən uğrunda qurban gedən şəhidlərin əziz xatirəsi, müharibə ağrıları lirik-psixologi üslubda təsvir və tərənnüm olunur. “Bağışla, a kəndim” qoşmasında doğma dədə-baba ocaqlarının həsrəti, yurd sevgisi elə incəliklə və həssaslıqla qələmə alınmışdır ki, istər-istəməz oxucu da bu nisgilin göynərtisi ilə alışıb yanır, müəllifin səmimi, duyğularının axarına düşür:

Söz verdim, gəlmədim, vəfasızam mən,

Bağışla, a kəndim, bağışla məni.

Məndən inciyibdir, bilirəm çəmən,

Bağışla, a kəndim, bağışla məni.

Babamın ocağı, nənəmin sacı,

Pendirin, lavaşın acıyam, acı,

Oy! Yenə göynədi burnumun ucu,

Bağışla, a kəndim, bağışla məni.

Lirik şeirlərində olduğu kimi, Əvəz Lələdağın poemalarında da qisas və intiqama çağırış, qəsbkarları darmadağın etmək ideyası yüksək vətəndaşlıq yanğısı və bədii pafosla ifadə olunur. Bu cur əsərlərində müəllif xalqımızın tarixi keçmişinə üz tutur, Babək , Koroğlu, Cavad xan kimi milli qəhrəmanlardan bədii vasitə kimi istifadə edərək öz fikirlərini əks etdirməyə çalışır. Keçən əsrin 80-90-cu illərinin xaosunda sanki çıxılmaz vəziyyətdə qalan müəllif Koroğlunu və onu dəlilərini xatırlamaqla çıxış yolunu onları səsləməklə görür. Qeyd edək ki, həmin illərdə bu tip çağırış-müraciətlər Azərbaycan poezyasının səciyyəvi cəhətlərindən idi. Ə.Lələdağ bu mövqedən çıxış edərək öz hisslərini poetikləşdirir, Vətən oğullarını qisasa, erməni vəhşilərini özlərinin yaratdıqları qan dənizində boğmağa səsləyir:

Ağlamaqdan bir şey çıxmaz,

Gəl ağlama nacar, oğul.

Özgələrdən kömək umma!

Öz gücün, qeyrətinə

arxalan sən!

Şəhidlərin qisasını

Qoyma yerdə.

Elimizin bu yasını

Qoyma yerdə!

Ayağa qalx!

Tay-tuşunu yığ başına,

Get düşmənin yolunu kəs!

Tətik kəçən barmağını,

Əlini kəs!

Gözünü tök!

Çarmıxa çək

Ovuc-ovuc qanını iç!

Torpaq üçün canından keç!

Bu misralar Koroğlu harayını, “bağırsaq cəmdəyə dolaşsın gərək” nidasını yada salır. Həsrət və nisgil, kin və qəzəb, nifrət və intiqam hissləri çulğaşaraq Vətən övladlarını birliyə, amansız və qaniçən ermənilərə qarşı səfərbərliyə çağırır.

Ümumiyyətlə, Əvəz Lələdağın yaradıcılığını cəsarətlə Zəngəzurun bədii xəritəsi adlandırmaq olar. Onun poeziyasında milli-regional coğrafiya və etnoqrafiya, , poetik toponomiya Qarabağ müharibəsinin və deportasiyasının acı nəticələrini əks etdirir. Bu aludəçilik məndə belə bir təsəvvür oyatmışdı ki, uzun müddət bu söhbətlərin təsiirndən çıxa bilmirdim.

Ə. Lələdağ dəfələrlə döyüş bölgələrində olmuşdur və indi də əsgərlər qarşısında çıxış edərək onları qələbəyə, milli müstəqilliyinizi qorumağa, dövlətçilik ənənələrinə sədaqətli olmağa səsləyir. Onun “Yaddan çıxmaz günlərim” kitabında yer alan “Əsgərlər and içirlər”, “Taborda görüş”, “Komandir Ənvər İlyasov” və digər məqalələrdə müəllif öz təəssüratlarnı qələmə almışdır.

Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, Əvəz Lələdağ xalqımızın milli məişətinə, onun etnoqrafiyasına, adət-ənənəsinə dərindən bələd olan bir insandır. İlk tanışlığımızda o, aşıq poeziyasından, xalqımızın deyimlərindən və duyumlarından, nağıl, dastanlardan o qədər ehtiras və tükəmməz məhəbbətlə danışırdı ki, Əvəz Lələdağ həm də gözəl saz çalır. Bir dəfə “saz çalırsanmı?”- sualını ona verəndə “yox” cavabını eşitdim. Sözün düzünü desəm, istər-istəməz ürəyimdən bir təəssüf hissi keçdi: axı necə ola bilər ki, sinədəftər olan bu müdrik saz çala bilmir? Bu hisslərin təsiri altında mən ona “Niyə saz çalmadın, Lələdağ Əvəz” adlı bir şeir həsr etdim. Təqribən iyirmi il əvvəl yazdığım bu şeiri indiyədək nədənsə heç yerdə dərc etdirməmişəm. Görünür, bu da taleyin bir qisməti imiş ki, mən bu şeiri Əvəz Lələdağın 80 illik yubileyində çap etdirim. Qoy ürəyimdən gələn bu sətirlər onun möhkəm can sağlığına, ailə xöşbəxtliyinə və yaradıcılıq uğurlarına ulu Tanrı qarşısında aciz bir bəndənin xeyir-duası, böyük ehtiramla dost ərməğanı olsun!

Niyə saz çalmadın, Lələdağ Əvəz

Qaldı Əriməzin qarı dağlarda,

Varı, bərəkəti, barı dağlarda.

Yarı canım burda, yarı dağlarda,

Ürək bu dərdlərə necə dözdü bəs,